Gospodarka centralnie planowana

Gospodarka centralnie planowana jest to gospodarka oparta na dominacji państwowej własności czynników produkcji i kierowania przez biurokrację państwową, głównie za pomocą różnego typu wskaźników wynikających z planu centralnego. Pojęcie gospodarki centralnie planowanej odnoszone jest do gospodarki krajów, tzw. realnego socjalizmu, a więc krajów rządzonych przez partię typu komunistycznego (M. Tymiński 2002).

Podstawowe założenia tej gospodarki wywodzą się z marksistowskiej wizji komunizmu. Wyrosła ona przede wszystkim z totalnej krytyki kapitalizmu.

TL;DR

Gospodarka centralnie planowana to system oparty na dominacji państwowej własności i zarządzaniu przez biurokrację. Charakteryzuje się centralnym planowaniem, nierynkową alokacją zasobów i niedoborami. Słabościami systemu są brak alokacji zasobów, brak elastyczności, brak zdolności do absorbowania informacji i brak demokracji. Zaletą systemu jest wysoka selektywność.

Zasadnicze cechy gospodarki centralnie planowanej, inaczej zwanej systemem nakazowo-rozdzielczym

• monoteistyczny ład społeczny - struktura tego systemu wyróżniała centrum polityczne (układ naczelnych władz partyjnych) następnie władze państwową (Sejm i Rada Państwa) oraz administrację państwową szczebla centralnego (rząd, ministerstwa, różnego rodzaju centralne urzędy),
• dominacja państwowej własności czynników produkcji - państwowa własność dominowała we wszystkich dziedzinach gospodarki. W sensie formalnym i prawnym właścicielem środków produkcji skupionych w tzw. sektorze państwowym było państwo. Własność państwowa powstała wskutek nacjonalizacji większych prywatnych przedsiębiorstw i majątków ziemskich. Własność tę oraz własność spółdzielczą traktowano oficjalnie jako dwie formy własności społecznej, przy czym własność państwowa miała stanowić formę "wyższą", a spółdzielcza "niższą" (zakładano, że własność spółdzielcza wykorzystywana była w interesie tylko jednej grupy, a państwowa w interesie całego społeczeństwa). Jeżeli chodzi o własność prywatną to występowała ona w formie tzw. własności drobnotowarowej. Obejmowała ona ziemię i inne czynniki produkcji, skupiona była w indywidualnych gospodarstwach rolnych oraz niewielkich przedsiębiorstwach i zakładach produkcyjnych, rzemieślniczych, usługowych,
• centralne planowanie i zarządzanie gospodarką- bardzo silna centralizacja decyzji gospodarczych, istotne decyzje ekonomiczne zapadały na szczeblu centralnym. Obowiązywał hierarchiczny charakter planu i pionowy układ powiązań między różnymi organizacjami oraz nakazowy sposób przekazywania decyzji. Zadania ujęte w planie musiały być traktowane przez inne podmioty gospodarcze jako obowiązkowe do wykonania. Dominowało planowanie rzeczowe nad planowaniem finansowym. Plan powstał przede wszystkim w wielkościach naturalnych (fizycznych). Kategorie towarowo-pieniężne (ceny, koszty, rentowność) w sferze stosunków pomiędzy szczeblem centralnym a przedsiębiorstwami oraz między samymi przedsiębiorstwami odgrywały role bierną w tym sensie, że nie wpływały na aktyw wyboru dokonywane przez przedsiębiorstwa,
• nierynkowa alokacja zasobów - to rozdział surowców, materiałów, dewiz, środków inwestycyjnych, kredytowych, a w dużej mierze także dóbr i usług konsumpcyjnych. Alokacja zasobów kształtowała się pod wpływem subiektywnych ocen polityków gospodarczych i procedur przetargowych między różnymi grupami nacisku,
• gospodarka niedoborów - niedobory były wszechobecne, dotyczyły zarówno czynników produkcji, jak i przedmiotów spożycia. Istotną przyczyną niedoborów było to, że przedsiębiorstwa napotykały tzw. "łagodne" ograniczenie pieniężno-budżetowe. Wyrażało się to w tym, że:
• ceny nie miały charakteru zewnętrznego wobec przedsiębiorstw, co znaczy, że miały one na nie wpływ, mogły nimi manipulować i ukrywać w nich marnotrawstwo,
• system podatkowy był łagodny, wobec przedsiębiorstw stosowano ulgi, odroczenia i zwolnienia podatkowe,
• państwo udzielało bezzwrotnych dotacji przedsiębiorstwom,
• banki udzielały organizacjom gospodarczym kredyty nawet w sytuacji, gdy nie było gwarancji, iż będą one w stanie zwrócić pożyczki z własnych przychodów.

Słabości systemu

Istnienie łagodnego ograniczenia pieniężno-budżetowego sprawiło, że przedsiębiorstwa nie musiały walczyć o przetrwanie i rozwoju, które gwarantowane były przez państwo i nie zależały od realizowanej rentowności.  Słabością systemu nakazowo-rozdzielczym było to że system:

• nie zapewniał prawidłowej alokacji zasobów gospodarczych, tzn. nie skłaniał do racjonalnego wykorzystania czynników wytwórczych i obniżki kosztów,
• okazał się całkowicie nieelastyczny z punktu widzenia dostosowania produkcji do struktury potrzeb odbiorców,
• nie był zdolny do absorbowania informacji,
• nie sprzyjał osiąganiu równowagi gospodarczej,
• hamował widoczny sposób oddolną inicjatywę i kreowanie siły tkwiącej w społeczeństwie,
• wywoływał tendencje do ukrywania rezerw przez podmioty gospodarcze,
• prowadził do nadmiernego rozrostu administracji gospodarczej i biurokracji partyjno-państwowej,
• uniemożliwiał w praktyce jakąkolwiek demokrację.

Zalety systemu

System nakazowo-rozdzielczy posiadał jedną mocną stronę, tzw. wysoką selektywność, czyli zdolność do koncentracji ograniczonych zasobów na szczeblu centralnym, a następnie ich rozdział między cele uznane za najważniejsze.

Gospodarka centralnie planowana — artykuły polecane

Gospodarka mieszana — Interwencjonizm — Polityka turystyczna — Gospodarka rynkowa — Centralne planowanie — Cechy gospodarki rynkowej — Turbokapitalizm — System gospodarczy — Etatyzm — Mapa percepcji

Bibliografia

• Buczyńska T. (2007), Mikroekonomia, Wydawnictwo Szkolne PWN, Łódź
• Kochan J. (2013), Socjalizm, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
• Tymiński M. (2002), Malwersacje w przedsiębiorstwach socjalistycznych w Polsce (1950-1970), Dzieje Najnowsze, nr 4

Autor: Aleksandra Noga