Oportunizm

Oportunizm zgodnie z definicją O.E. Williamsona to "przebiegłe dążenie do realizacji własnego interesu, odnosi się on do niekompletnego bądź zniekształconego ujawniania informacji, zwłaszcza do świadomie podejmowanych wysiłków, by wprowadzić w błąd, zniekształcić, zataić, zaciemnić lub pogmatwać sprawy w inny sposób" (Williamson O.E. 1998, s. 60). Definicja ta ma więc pięć głównych składników (Mazur K., Kulczyk Z. 2016, s. 389):

• zachowanie oportunistyczne,
• motywy (świadome, nieprzypadkowe działanie),
• realizowanie lub poszukiwanie własnego interesu podstępem,
• oszustwo,
• zyski kosztem innych.

Należy odróżnić jednak oportunizm od kierowania się własnym interesem, ponieważ nie każde korzystanie z nadarzających się okazji ma charakter oportunistyczny. Występuje on wtedy, kiedy podczas realizacji interesu jednostki naruszane są interesy osób trzecich na skutek postępowania na ich niekorzyść, fałszowania lub zatajania informacji bądź stosowania postępu [Szewc-Rogalska A. 2015, s. 92-93]. Oportunizm to powszechna cecha ludzkiej natury, uwzględniana w badaniach dotyczących organizacji gospodarczych [Rudolf S. 2010, s. 42]. Skłonność do takich zachowań wskazuje na to, iż ludzie nie przestrzegają określonych zasad, a co za tym idzie nie są całkiem godni zaufania [Grudzewski W.M., 2007]. Zdaniem O.E. Williamsona takie zachowania stanowią źródło niepewności zawieranych transakcji, które znika tylko gdy obie strony cechuje otwartość i uczciwość w próbach uzyskania indywidualnych korzyści lub gdy jedna strona w pełni się przyporządkuje, czyli zrezygnuje z dążenia za własnym interesem [Williamson O.E. 1997, s. 61-62]. W związku z tym transakcje gospodarcze podatne na oportunizm powinny być odpowiednio zabezpieczane zanim zostaną zawarte. Oportunizm jest istotnym czynnikiem determinującym poziom kosztów transakcyjnych, których pojęcie wprowadził R. Coase, określając je jako koszty korzystania z mechanizmu rynkowego.

TL;DR

Oportunizm to przebiegłe dążenie do realizacji własnego interesu kosztem innych, poprzez zatajanie informacji czy manipulację. Występuje w organizacjach gospodarczych i może prowadzić do niepewności w transakcjach. Oportunizm można kategoryzować ze względu na formalność i czasowość. Czynniki wpływające na oportunizm to przeszłość, postrzeganie i zachowanie partnera. Oportunizm może występować w biznesie, polityce i decyzjach dotyczących środowiska. Ma zalety, takie jak minimalizowanie strat czy zarządzanie informacjami, ale też ograniczenia, takie jak niemoralność czy złe relacje. Istnieją również inne związane podejścia, takie jak ucieczka od odpowiedzialności.

Kategoryzacja oportunizmu

Oportunizm może być poddany kategoryzacji. Ze względu na formalność można mówić o formalnym (jawnym) oportunizmie, przejawiającym się np. próbą uchylenia się od wypełnienia zobowiązań oraz nieformalnym (ukrytym), który polega na naruszeniu tylko umów społecznych, bez żadnych konfliktów z prawem.

Natomiast biorąc pod uwagę czasowość lub celowość wprowadzania w błąd podczas trwania danych etapów w relacji (np. między organizacjami) można mówić o oportunizmie ex ante, czyli na początkowym etapie relacji oraz o naruszeniu relacji na kolejnych, bardziej zaawansowanych etapach (oportunizm ex post) (Muris 1981, s. 521-590, Mazur K., Kulczyk Z. 2015, s. 390).

Wyróżniamy również oportunizm czynny, przejawiający się celowym powtrzymaniem swoich działań przez jedną ze stron oraz oportunizm bierny, polegający na podejmowaniu działań określonych w umowie jako zabronione.

Bez względu na rodzaj lub przyczynę powstawania oportunizm jest w stanie poważnie zaszkodzić w dłuższej perspektywie ewentualnym relacjom biznesowym. Wszystkie z wyżej wymienionych rodzajów wywierają również wpływ na koszty i przychody stron relacji (Karpacz J. 2014, s. 241).

Czynniki wpływające na oportunizm wśród partnerów transakcji

Próby wyjaśniania zachowań oportunistycznych koncentrowane są zazwyczaj na rozpoznaniu wśród partnerów wymiany skłonności do bycia zaangażowanym w fałszywe i egoistyczne zachowania, o czym świadczą badania przeprowadzone na gruncie teorii kosztów transakcyjnych. Na ich podstawie zidentyfikowano trzy główne rodzaje cech partnerów, które wpływają na ich oportunizm w transakcjach gospodarczych:

• przeszłość partnera,
• postrzeganie partnera,
• zachowanie partnera.

Oportunizm w relacjach między organizacjami jest kształtowany przez postrzeganie partnera, przykładowo istnieje mniejsze prawdopodobieństwo, iż partnerzy z silną reputacją uczciwych i wiarygodnych nagle zaczną być postrzegani jako oportuniści. W literaturze wspomina się również o powiązaniu pomiędzy zaufaniem a zwiększeniem efektów relacji międzyorganizacyjnych oraz o obniżeniu go w przypadku zachowań oportunistycznych. Poza określeniem wpływu percepcji oraz przeszłości partnera, badaniom poddano również wpływ jego zachowań na oportunizm. W jednym z badań empirycznych zauważono korelację między oportunizmem a wykorzystaniem strategii nagrody. Wiąże się to z tym, iż stosowanie nagród wyzwala motywację zewnętrzną oraz wypiera motywację wewnętrzną, a co za tym idzie obniża zachowania oportunistyczne. Oprócz tego zauważono, iż oportunizm jednego z partnerów wymiany definitywnie wpływa na tego typu zachowania drugiej strony, a wynik ten jest moderowany przez przeszłość partnera (Karpacz J. 2014, s. 239-240).

Oportunizm - przykłady

• Przykładem oportunizmu może być działanie firmy, która wybiera najtańszego dostawcę, wiedząc, że produkty te są słabej jakości, ponieważ zapłaci za nie mniej. Innym przykładem oportunizmu jest szef, który wykorzystuje swoją pozycję do awansu, przyjmując korzyści pieniężne lub inne nagrody od osób, którym zależy na jego przychylności. Oportunizm może również występować wśród pracowników, którzy wykorzystują swoją pozycję, aby uzyskać lepsze warunki pracy lub wyższe wynagrodzenie. Można również zauważyć oportunizm wśród klientów, którzy wykorzystują swoją pozycję, aby uzyskać lepsze ceny lub lepszą obsługę.
• Oportunizm może również występować w sytuacjach związanych z polityką. Na przykład, wyborcy mogą wybierać kandydata, który obiecuje najwięcej, nawet jeśli nie ma dobrych powodów, aby sądzić, że polityka ta będzie skuteczna lub wykonalna. Politycy mogą również stosować oportunizm, przyjmując pieniądze lub inne korzyści od osób lub grup, które chcą wpłynąć na ich decyzje polityczne.
• W szerszym kontekście oportunizm może być również widoczny w odniesieniu do decyzji dotyczących środowiska naturalnego. Na przykład, firmy mogą nie stosować się do zasad ochrony środowiska, aby zaoszczędzić pieniądze, nawet jeśli może to mieć negatywny wpływ na środowisko. Podobnie, ludzie mogą wybierać produkty, które są tańsze, ale często powodują większe zanieczyszczenie, ponieważ są one wytwarzane w sposób bardziej szkodliwy dla środowiska.

Oportunizm - mocne strony

Oportunizm ma kilka głównych zalet:

• Po pierwsze, daje uczestnikom transakcji możliwość zminimalizowania strat wynikających z transakcji. Oportunizm może być wykorzystywany do wywoływania zarówno krótkoterminowych, jak i długoterminowych korzyści.
• Po drugie, daje on możliwość zarządzania informacjami, co umożliwia lepsze planowanie i podejmowanie decyzji.
• Po trzecie, umożliwia uczestnikom transakcji wykorzystywanie luk w informacjach do osiągania własnych celów.
• Po czwarte, może być wykorzystywany do zwiększania zysków i zmniejszania ryzyka przez wykorzystywanie informacji, które nie są powszechnie dostępne.
• Po piąte, może służyć jako narzędzie do negocjowania wyższych cen lub wyższych stawek.
• Po szóste, może być wykorzystany do wykorzystywania sytuacji, kiedy jedna strona ma większą wiedzę lub informacje niż druga.

Oportunizm - ograniczenia

Oportunizm ma swoje ograniczenia i słabe strony.

• Przede wszystkim, jest to forma działania, która może być uznana za niemoralną i nieetyczną.
• Może wywoływać złe relacje między ludźmi, zniekształcać wiedzę lub nieuczciwie wykorzystywać ludzi dla własnego zysku.
• Ponadto, oportunizm może być bardzo trudny do zidentyfikowania, ponieważ uczestnicy mogą starannie maskować swoje intencje.
• Co więcej, oportunizm może wywoływać frustrację i zniechęcenie wśród innych uczestników i doprowadzić do złych decyzji, ponieważ oportunizm często wiąże się z brakiem zaufania.
• Wreszcie, oportunizm może prowadzić do niepowodzenia długofalowych projektów, ponieważ wykorzystywanie innych może prowadzić do niezadowolenia i wycofania się z projektu.

Oportunizm - inne związane podejścia

• Ucieczka od odpowiedzialności: jest to zachowanie, w którym jednostka unika odpowiedzialności za swoje działania, wykorzystując wybiegi lub wymówki.
• Ucieczka od odpowiedzialności w działaniu: jest to zachowanie, w którym jednostka unika odpowiedzialności za swoje działania, poprzez ignorowanie ich skutków lub konsekwencji.
• Ucieczka od odpowiedzialności w myśleniu: jest to zachowanie, w którym jednostka unika odpowiedzialności za swoje myślenie lub przekonania, poprzez zaprzeczenie lub ignorowanie ich skutków lub konsekwencji.
• Ucieczka od odpowiedzialności w słowach: jest to zachowanie, w którym jednostka unika odpowiedzialności za swoje słowa, poprzez wycofywanie się lub wykręcanie się od odpowiedzialności za nie.
• Ucieczka od odpowiedzialności w relacjach: jest to zachowanie, w którym jednostka unika odpowiedzialności za swoje relacje, poprzez wycofywanie się lub unikanie uczestnictwa w nich.

Oportunizm — artykuły polecane

Warunki powstania konfliktu — Konflikt — Test Kilmana — Teoria agencji — Agencyjna teoria przedsiębiorstwa — Kompromis — Quanxi — Techniki sprzedaży — Konflikt społeczny

Bibliografia

• Borucka-Arctowa M. (1964), Legalizm a konformizm i oportunizm, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 2
• Grudzewski W., Hejduk I., Sankowska A., Wańtuchowicz M. (2007), Zarządzanie zaufaniem w organizacjach wirtualnych, Difin, Warszawa
• Karpacz J. (2014), Oportunizm w relacjach międzyorganizacyjnych w teorii i praktyce, [w:] Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 366, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław
• Mazur K., Kulczyk Z. (2016), Paradoksy zaufania międzyorganizacyjnego, [w:] Sieci międzyorganizacyjne, procesy i projekty w erze paradoksów, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 421
• Muris T. (1981), Opportunistic behavior and the law of contracts, Minnesota Law Review, vol. 65, no. 4
• Rudolf S. (2010), Oportunistyczne postawy związków zawodowych i ich wpływ na generowanie kosztów transakcyjnych, Determinanty rozwoju Polski: rynek pracy i demografia: IX Kongres Ekonomistów Polskich, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa
• Rudolf S. (2013), Oportunizm interesariuszy w nadzorze korporacyjnym, Zarządzanie i Finanse, nr 2
• Szewc-Rogalska A. (2015), Oportunizm podmiotów i instytucji jako symulator ryzyka systemowego, Nauki o finansach 1 (22)
• Williamson O. (1998), Instytucje ekonomiczne kapitalizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Autor: Patrycja Bogdańska