Efekt dochodowy i substytucyjny

Efekt substytucyjny - spowodowany jest zmianą ceny jednego z dóbr należących do koszyka dóbr konsumenta i polega na dostosowaniu popytu do tej zmiany: konsumenci odchodzą od dobra X, którego względna cena wzrosła, zastępując je innymi dobrami, których cena w porównaniu do ceny dobra X pozostała stała lub spadła (D.Begg 2003, s. 148). Jest to tzw. zastępowanie jednego dobra drugim.

Gdy mamy do czynienia tylko z dwoma dobrami, są one z konieczności względem siebie substytutami, a więc efekt substytucyjny będzie jednoznaczny (cena X rośnie, spada popyt na X, rośnie popyt na Y). Gdy dóbr w koszyku konsumenta jest więcej, efekt substytucyjny spowoduje także spadek popytu na dobra komplementarne względem dobra, które podrożało, np.: gdy wzrośnie cena tytoniu, spowoduje to spadek popytu nie tylko na sam tytoń, ale także na fajki, gdy znacząco wzrośnie cena paliw (benzyny i oleju napędowego), można się spodziewać spadku popytu na nie oraz na pojazdy silnikowe.

Rys. 1. Efekt dochodowy i substytucyjny

Efekt dochodowy - związany jest ze wzrostem lub spadkiem dochodu. Wzrost/spadek ten może się wiązać zarówno ze zwykłym zmniejszeniem/zwiększeniem dochodu do dyspozycji, jak i ze wzrostem/spadkiem cen (y). Gdy rozważamy dobra zwykłe (normalne), każdy spadek dochodu spowoduje spadek popytu na oba dobra. W przypadku dóbr niższego rzędu, efekt dochodowy działa w odwrotnym kierunku. Generalnie wzrost dochodu spowoduje wzrost ogólnego popytu zgłaszanego przez konsumenta, a spadek dochodu - spadek popytu.

TL;DR

Efekt substytucyjny polega na zastępowaniu jednego dobra innymi, gdy jego cena wzrasta, natomiast efekt dochodowy wiąże się z wzrostem lub spadkiem dochodu. Wyższa cena dobra powoduje spadek popytu, a wzrost dochodu może prowadzić do wzrostu popytu. W przypadku zmiany stawki płac, efekt dochodowy i substytucyjny prowadzą do różnych zmian w podaży pracy. Wzrost stawki płac może powodować zarówno wzrost, jak i spadek podaży pracy, w zależności od innych czynników. Efekt dochodowy działa słabiej przy niższej stawce płac, natomiast przy wyższej stawce popyt na czas wolny rośnie.

Zależności

Wyższa cena dobra X powoduje odchylenie linii budżetowej z położenia AF do położenia AF'. Konsument przesuwa się z punktu C do punktu E. Ruch ten można rozłożyć na efekt substytucyjny (przejście z C do D) będący reakcją na zmianę relacji cen przy zachowaniu poprzedniej stopy życiowej oraz efekt dochodowy (przejście z punktu D do E) będący reakcją na spadek realnego dochodu przy założeniu niezmienionej relacji cen. Efekt substytucyjny oznacza spadek popytu na dobro X (relatywnie droższe). Efekt dochodowy także zmniejsza popyt na dobro X, pod warunkiem, że jest ono dobrem normalnym. W związku z tym podwyżka cen prowadzi do spadku popytu, a krzywa popytu ma nachylenie ujemne (D.Begg 2003, s. 149).

Efekt dochodowy i substytucyjny zmiany płacy

Gdy dochód pieniężny przy pewnym stadium cen i płac utrzymywanych na pewnym dochodzie, zmienia się, wtedy zmianie zostaje poddana także podaż pracy konsumenta. W sytuacji w której konsument osiąga znaczny, tak zwany dochód pozapłacowy, (przykładem może być wygrana na loterii) to w tym przypadku istnieje duże prawdopodobieństwo, że gdyby jego dochód pieniężny zwiększył swój poziom, dojdzie do zmniejszenia podaży pracy. Gdybyśmy założyli, że czas wolny to dobro normalne dla większości społeczeństwa, to zwiększenie się dochodów pieniężnych konsumentów spowoduje, że ludzie zaczną wybierać większą konsumpcję czasu wolnego. Efektem zmiany stawki płac jest wzrost kosztu konsumowania czasu wolnego lub wzrost przychodu z tytułu wydłużenia czasu pracy.

• Efekt dochodowy wzrostu płacy - jednak w przypadku, gdy dobrem normalnym jest czas wolny, a otrzymany dochód jest wystarczająco wysoki, to popyt na czas wolny może stać się większy od podaży pracy. Wtedy dochodzi do sytuacji, w której konsumenci zwiększają swój czas wolny kosztem czasu pracy, oczywiście w miarę wzrostu stawki płacy.
• Efekt substytucyjny wzrostu płacy - czas wolny konsumenta staje się mniej cenny w przypadku gdy zwiększa się stawka płac, co powoduje, że nie potrzebuje go już tak dużo. Z racji tego, że czas wolny zaliczany jest do kategorii dóbr normalnych, istnieje możliwość przewidywania, że zwiększenie się stawki płac przyczyniłoby się do spadku popytu na czas wolny, co oznacza wzrost podaży pracy. Zmiana czasu wolnego na rzecz czasu pracy oznacza, że podaż pracy jest większa od popytu na czas wolny, przeznaczony na odpoczynek i nieopłaconą prace domową (T. Zalega 2015, s. 226).

Jeśli przyjmiemy, że czas wolny zaliczamy do kategorii dóbr normalnych, krzywa podaży pracy zmuszona jest mieć dodatnie nachylenie, czyli pozytywne.

• Gdy stawka płac zwiększa się, konsument może wykonywać swoją pracę krócej lub dłużej. W takiej sytuacji pojawia się pewna nieprecyzyjność, polegająca na tym, że w miarę wzrastania stawki płac, do zwiększania czasu pracy (zamiany czasu wolnego na konsumpcję) zachęca efekt substytucyjny.
• Z drugiej strony, wzrost stawki płac powoduje wzrost wartości dochodu początkowego, który możemy wykorzystać w sytuacji gdy dysponujemy dodatkowym czasem wolnym.

Indywidualne decyzje konsumenta, odnośnie ilości podaży pracy, decydują o tym, który efekt będzie górować.

Gdy krzywa podaży pracy jest zakrzywiona do tyłu, oznacza to, że wzrost stawki płacy przyczynia się do zmniejszenia się podaży pracy. Im podaż pracy jest większa, tym istnieje większe prawdopodobieństwo, że zachodzi ten efekt. W miarę wzrostu podaży pracy, każde podniesienie się poziomu płacy powoduje, że konsument zyskuje dodatkowy dochód, a po osiągnięciu konkretnego punktu, może obniżyć podaż pracy.

• Gdy stawki płac są wyższe, efekt dochodowy może przewyższać efekt substytucyjny i w takiej sytuacji wzrost stawki płacy przyczynia się do zmniejszenia podaży pracy.
• W przypadku natomiast niskiej stawki płacy, efekt dochodowy jest mniejszy niż efekt substytucyjny. Wzrost poziomu płacy, może spowodować spadek popytu na czas wolny, a w konsekwencji wzrost podaży pracy.

Konsumenci chętniej dążą do zwiększenia ilości czasu pracy, gdy rośnie ich stawka płacy. Zastępują swój wolny czas pracą. Jest to efekt substytucyjny. Wzrost dochodów konsumentów dzięki wyższym stawkom płac (przy tej samej liczbie przepracowanych godzin) powoduje, że osiągają wyższy dochód, który mogą przeznaczyć na koszyk dóbr dostarczający im większy poziom satysfakcji. W przypadku, gdy konsument osiągnie docelowy koszyk, efekt dochodowy działa w kierunku zmniejszenia podaży pracy (T. Zalega 2015, s. 228). Efekt substytucyjny i dochodowy działają w przeciwnych kierunkach.

Efekt dochodowy działa słabiej od efektu substytucyjnego przy niższym poziomie stawki płac. Natomiast, przy wyższym poziomie stawki płac popyt na czas wolny rośnie. W konsekwencji zaczyna dominować efekt dochodowy a podaż pracy ulega zmniejszeniu.

Efekt dochodowy i substytucyjny — artykuły polecane

Prawo malejącego popytu — Linia ograniczenia budżetowego — Teoria wyboru konsumenta — Dobro Giffena — Efekt majątkowy — Efekt zewnętrzny — Użyteczność krańcowa — Prawo Engla — Cena minimalna — Dobra pośrednie

Bibliografia

• Begg D., Fisher S., Vernasca G., Dornbusch R. (2014), Ekonomia: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Beksiak J. (red.) (2001), Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Piasny J. (1993), Poziom i jakość życia ludności oraz źródła i mierniki ich określania, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 2
• Pluta A. (2013), Zarządzanie czasem - mocna czy słaba strona pracownika XXI wieku?, Humanistyczna nr 1 (28), Uniwersytet Szczeciński
• Strzelecki P. (2012), Czy Polska jest skazana na spadek podaży pracy w przyszłości? - wyniki analizy wrażliwości założeń prognoz długookresowych, Working Papers Institute of Statistics and Demography Warsaw School of Economics
• Zalega T. (2015), Mikroekonomia współczesna, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

Autor: Piotr Pytlik, Agata Górnisiewicz