Prawo własności

Prawa własności mają bardzo duże znaczenie w sytuacji, gdy występują efekty zewnętrzne Spełniają one wtedy dwa główne zadania:

1. "dystrybucyjne" (przekazanie rekompensaty właścicielowi)
2. "społecznie efektywnej alokacji zasobów" (co ma związek ze stworzeniem rynku efektów zewnętrznych, którego dotychczas nie było).

Konsekwencją praw własności może być powstawanie brakującego segmentu rynku przeważnie w przypadku, kiedy określona rzecz bądź zjawisko dotyczy małej liczby osób. Wymaga to utworzenia warunków na których prywatni producenci uwzględnialiby straty, jakie przysparzają innym np. przez zwiększenia zanieczyszczenia środowiska. Warunki te związane są z różnymi formami regulacji państwowej.

Niektórzy ekonomiści uznają prawa własności za jedną z metod "internalizacji" efektu zewnętrznego. W momencie, gdy ludzie będą musieli za niego płacić, to podczas podejmowania swoich osobistych decyzji, będą z pewnością brali po uwagę ich skutki, co spowoduje zniesienie efektu zewnętrznego.

Praktyczny problem dotyczący praw własności w odniesieniu do efektów zewnętrznych polega na niedokładnym określeniu tych praw. Przy słabo sprecyzowanych prawach własności może dojść do nieefektywnej produkcji efektów zewnętrznych. Oznacza to, że istnieją "sposoby na poprawę sytuacji stron zaangażowanych w konflikt praw własności" poprzez zmianę wytwarzania efektów zewnętrznych. Przy właściwie określonych prawach własności konsekwencją wymiany pomiędzy podmiotami jest efektywna alokacja efektów zewnętrznych. Ilość generowanych efektów zewnętrznych jest zatem zależna od sposobu w jaki przypisane są prawa własności; niepełność tych praw niejednokrotnie jest wynikiem zbyt wysokich kosztów transakcyjnych. Wymienialność praw własności może prowadzić do ich efektywnego wykorzystania, jeśli tylko istnieje swoboda tej wymienialności na konkurencyjnych rynkach oraz prawa własności mogą być przenoszone bez żadnych ograniczeń. To jednak wymaga własności prywatnej, co w warunkach przewagi własności państwowej rodzi potrzebę prywatyzacji.

TL;DR

Prawa własności są istotne w przypadku efektów zewnętrznych i mają na celu dystrybucję i efektywną alokację zasobów. Niedokładne określenie praw własności może prowadzić do nieefektywnej produkcji efektów zewnętrznych. Własność prywatna jest bardziej efektywna, ale wymaga ustalenia praw własności. Prawo własności obejmuje prawa do używania, przejmowania dochodów i zmiany zasobu. Własność prywatna jest wyłączna i swobodnie przekazywalna, a własność publiczna należy do państwa lub gminy.

Treść prawa własności

Zgodnie z Art. 140 Kodeksu Cywilnego, prawo własności to: W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.

Sens prawa własności

Sens prawny: własność jest to pewnego rodzaju stosunek pomiędzy osobą a rzeczą, który polega na wyłączności posiadania, użytkowania i rozporządzania tą rzeczą. (Milewski R" 2005, s 42) Możemy więc stwierdzić że obiektami własności są więc rzeczy a podmiotami własności osoby (w szczególności osoby prawne do których należą między innymi uniwersytety, gminy, państwa, przedsiębiorstwa).

W aspekcie prawnym jest to ogół uprawnień właściciela. Przedmiotem prawa własności jest możność spokojnego korzystania z rzeczy i rozporządzania nią przez właściciela w sposób i w granicach określonych przez prawo i zasady współżycia społecznego. Definicja prawa własności to wyliczenie podstawowych uprawnień właściciela:

• Uprawnienia do korzystania z rzeczy - faktyczne władanie rzeczą, czerpanie z niej pożytków i innych przychodów, prawo do przetwarzania rzeczy, jej zużycia i zniszczenia

Pożytki przynoszone przez rzecz mogą mieć charakter naturalny (np. owoce, plony) a także charakter cywilny (np. czynsz).

• Uprawnienia do rozporządzania rzeczą - możność do swobodnego dokonywania czynności prawnych, prawo do pozbycia się własności rzeczy, uprawnienie do obciążania rzeczy czyli ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, oddanie w dzierżawę lub najem

Właściciel może korzystać z uprawnień, jakie daje mu prawo własności ale tylko w granicach jakie określają przepisy prawne oraz społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują rygorystyczne warunki w zakresie ochrony własności. Jeżeli prawo własności zostało naruszone przez zagarnięcie rzeczy, jej właścicielowi przysługuje roszczenie windykacyjne, czyli możliwość żądania zwrotu rzeczy. Roszczenie to można kierować przeciwko każdemu, kto dokonał zagarnięcia. Jeżeli prawo własności zostało naruszone w inny sposób - właścicielowi przysługuje roszczenie negatoryjne, czyli roszczenie o zaprzestanie naruszania prawa własności. Przykładem może być notoryczne przepędzanie zwierząt przez grunt sąsiada (Siuda W., 1996) W razie niezaprzestania naruszania prawa, właściciel może wystąpić przeciwko osobie naruszającej jego prawo z odpowiednim powództwem do sądu.

Sens ekonomiczny: własność jest stosunkiem pomiędzy ludźmi, który powstaje w związku z faktycznym, a jednocześnie niekoniecznie odzwierciedlonym w przepisach prawa korzystaniem przez ludzi z rezultatów działalności gospodarczej (w tym zwłaszcza produkcji) oraz dysponowaniem czynnikami produkcji.

Artykuł 64 Konstytucji RP stwierdza w ust. 1, iż "każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia". W kolejnym ustępie czytamy, że "własność i inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej". Tym samym ustrojodawca gwarantuje każdemu prawo podmiotowe do własności i przyznaje możliwość korzystania z wszelkich środków w celu jej ochrony przed ingerencją ze strony ustawodawcy lub organów wydających akty podustawowe. Przepis ustępu 2 wskazuje, że zgodnie z zasadą równości wszystkie prawa majątkowe muszą podlegać jednakowej ochronie prawnej. "Na ustawodawcy zwykłym spoczywa tym samym nie tylko obowiązek pozytywny ustanowienia przepisów i procedur udzielających ochrony prawnej prawom majątkowym, ale także obowiązek negatywny powstrzymywania się od przyjmowania regulacji, które owe prawa mogłyby pozbawiać ochrony prawnej lub też ochronę tę ograniczać". Ochrona własności jako jednego z praw podmiotowych postrzegana być powinna jako dążenie ustrojodawcy do zagwarantowania wolności jednostki w tej dziedzinie prawa, która odnosi się do spraw majątkowych, gospodarczych.

Nabycie i utrata prawa własności

Zdecydowana większość sposobów nabycia i utraty prawa własności uregulowane są w kodeksie cywilnym. Wyjątkiem są nacjonalizacja, wywłaszczenie i przepadek rzeczy. Najczęstszym sposobem nabycia własności jest jej nabycie, które wiąże się z utratą tego prawa przez poprzedniego właściciela - przez sprzedaż, darowiznę, spadek czyli przez pochodne sposoby nabycia własności. Charakteryzują się one tym, że nowy właściciel wywodzi swe prawo z prawa poprzedniego właściciela. Mamy tu do czynienia z następstwem prawnym (sukcesją). Prawo własności w tych przypadkach nie ustaje, zostaje tylko przeniesione. W wyniku tej cechy, nowy właściciel otrzymuje prawo własności w takim samym wymiarze, w jakim posiadał go poprzedni. Czyli np. w przypadku, gdy rzecz była obciążona ograniczonym prawem rzeczowym, to prawo własności przechodzi na nowego właściciela wraz z tym obciążeniem. W nabywaniu własności sposobem pierwotnym mamy do czynienia z brakiem przeniesienia prawa własności na innego właściciela. Sposobami pierwotnymi są: wywłaszczenie, zasiedzenie oraz zawłaszczenie rzeczy niczyjej (Wajgner M., 2005, s. 51) Zasadniczo z nabyciem własności przez jedną osobą łączy się z reguły jej utrata przez kogo innego. W związku z tym wraz z nabyciem prawa własności rozważa się równolegle problematykę utraty własności. Z natury rzeczy utrata własności jest "drugim obliczem" zdarzenia powodującego nabycie tego prawa.

Przeniesie własności

Mówiąc o zdarzeniach prawnych powodujący nabycie i utratę prawa własności główną rokę odgrywają czynności przeniesienia własności. Przeniesienie własności następuje z różnej przyczyny prawnej a służą temu różne typy umów tj: sprzedaż, zamiana, darowizna itp. Należy zauważyć, że są to umowy zobowiązujące (Stachura K., 2012) Wyróżnić możemy następujące rodzaje przeniesienia własności:

• przeniesienie własności rzeczy oznaczonych co do tożsamości
• przeniesienie własności rzeczy oznaczonych co do gatunku i rzeczy przyszłych
• przeniesienie własności causa solvendii

Nabycie własności rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej

Zgodnie z Kodeksem Cywilnym, nabycie własności od osoby niebędącej jej właścicielem ani uprawnionym rozporządzicielem, nie powinno być skuteczne. Są jednak od tego wyjątki, a mianowicie sytuacje, których nabywca działa w dobrej wierze, a zbywca aktualnie włada rzeczą i zdaje ją nabywcy. W takim wypadku nabywca uzyskuje własność z chwilą wydania mu rzeczy. Jest to umowa realna. Natomiast są również przypadki działania w złej wierze. Chodzi tutaj o rzeczy skradzione, zgubione lub utracone w inny sposób przez faktycznego właściciela. Zgodnie z KC musi minąć okres 3 lat od wystąpienia takiego zdarzenia.

Przedmiot własności

Przedmiotem własności są nie tyle wszystkie rzeczy, co przede wszystkim czynniki produkcji (zasoby naturalne, kapitał, praca) oraz ostateczne rezultaty działalności gospodarczej (środki konsumpcji), podmiotem własności natomiast nie osoby prawne, ale pojedyncze osoby, rodziny, społeczeństwo.

Rodzaje praw własności

Wyróżniamy własność prywatną i własność publiczną.

• Własność prywatna jest to taka struktura praw do pewnych zasobów, w ramach której prawa własności jednostek są wyłączne i swobodnie przekazywalne (Milewski R., 2005, s. 52) Właściciel ma możliwość swobodnego korzystania z dóbr, może też w sposób nieograniczony decydować o warunkach dostępu innych osób do tych dóbr.

Własność prywatna jest jednocześnie prawną konwencją zdefiniowaną przez system podatkowy (Żuradzki T., 2007)

• Własność publiczna jest to forma własności państwowej albo komunalnej, przykładem może być MPK należące do gminy.

Prawa własności w odniesieniu do danego zasobu obejmują

1. prawo do używania tego zasobu
2. prawo do przejmowania dochodów, jakie ten zasób przynosi
3. prawo do zmiany formy i treści tego zasobu (prawo do sprzedaży, do zamiany na inny zasób, do przekazania uprawnień związanych z tym zasobem innym osobom) Prawa te nie są pojmowane jako bezwzględnie wyłączne, niczym nieograniczone. Są one ograniczone przez normy prawne.

Prawo własności — artykuły polecane

Forma umowy — Posiadanie — Nacjonalizacja — Interes prawny — Szkoda — Zdolność do czynności prawnych — Autorskie prawa osobiste — Sankcja — Odpowiedzialność deliktowa

Bibliografia

• Begg D., Fischer S., Dornbusch R. (2014), Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483
• Milewski R. (red.) (2022), Elementarne zagadnienia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Penc J. (1997), Leksykon Biznesu, Placet, Warszawa
• Siuda W. (2013), Elementy prawa dla ekonomistów, Contact, Poznań
• Stachura K. (2012), Nabycie i utrata własności
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
• Wajgner M. (2005), Elementy prawa Wydawnictwo REA, Warszawa
• Żuradzki T. (2007), Własność to złudzenie, Rzeczpospolita, 19-12-2007

Autor: Dorota Czyżewska, Olga Raźny, Elżbieta Małysiak

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.