Uzależnienia behawioralne

Uzależnienia behawioralne, nazywane również uzależnieniami od czynności są zaburzeniami zachowania o charakterze nałogowym, które nie mają związku z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych (M. Adamczyk-Zientara i in. 2015, s. 53). Termin stworzył w 1945 roku Otto Fenichel - austriacki lekarz psychiatra i psychoanalityk w swojej pracy pt. Teorie psychoanalityczne neuroz (ang. The Psychoanalytic Theory of Neurosis). Aviel Goodman jest uważany za współczesnego twórcę kryteriów uzależnień behawioralnych. Zdefiniował to zaburzenie jako "proces, w którym ma miejsce wykonywanie czynności mogącej być źródłem doświadczania przyjemności lub przynoszącej ulgę w cierpieniu wewnętrznym, który charakteryzuje się powtarzającą utratą kontroli nad tym zachowaniem oraz kontynuowaniem go pomimo negatywnych konsekwencji" (J. Jarczyńska i in. 2014, s. 18). Zatem celem czynności wykonywanych w sposób patologiczny, nie zawsze jest dostarczenie przyjemności, ale obniżenie negatywnego afektu, np. złego samopoczucia, smutku, obniżonej samooceny.

TL;DR

Uzależnienia behawioralne to zaburzenia zachowania, które nie wynikają z przyjmowania substancji psychoaktywnych. Przykłady to m.in. patologiczny hazard, gry komputerowe, seks, praca, zakupy, ćwiczenia. Diagnoza obejmuje m.in. brak kontroli, odczuwanie przyjemności, brak zdolności do odrzucenia impulsów. Uzależnienia behawioralne różnią się od uzależnień od substancji m.in. brakiem pełnej abstynencji, detoksykacji i wysokim ryzykiem przedawkowania. Społeczeństwo często nie traktuje uzależnień behawioralnych poważnie.

Przykłady uzależnień behawioralnych

Przykładowymi czynnościami mogącymi stanowić przedmiot zaburzeń są (M. Rowicka 2015, s. 47):

• Patologiczny hazard
• Gry komputerowe, internet
• Seks, pornografia (seksoholizm)
• Praca (pracoholizm)
• Zakupy (zakupoholizm)
• Ćwiczenia fizyczne (bigoreksja)
• Zdrowe odżywianie się (ortoreksja)
• Opalanie się (tanoreksja)

Diagnoza uzależnienia

Według A. Goodmana (A. Goodman 1990, s. 1404) zaburzenie nałogowe można rozpoznać za pomocą następujących kryteriów:

1. Powtarzająca się niezdolność do odrzucenia impulsów nakłaniających do określonego zachowania.
2. Odczuwanie narastającego napięcia tuż przed rozpoczęciem zachowania.
3. Odczuwanie przyjemności lub ulgi w momencie wykonywania zachowania.
4. Odczuwanie braku kontroli w czasie wykonywania zachowania.
5. Występowanie co najmniej pięciu z poniższych kryteriów: a) Częste zainteresowanie zachowaniem lub przygotowywaniem go. b) Czas trwania i intensywność często przekraczają zamierzony poziom. c) Powtarzające się bezskuteczne wysiłki mające na celu ograniczenie, kontrolowanie lub zakończenie zachowania. d) Spędzanie dużej ilości czasu na przygotowanie, wykonywanie zachowania i powrót do niego. e) Częste zaniedbywanie zadań służbowych, szkolnych, rodzinnych na rzecz wykonywania zachowania. f) Porzucenie aktywności zawodowej, społecznej czy rekreacyjnej na rzecz wykonywania zachowania. g) Kontynuacja wykonywania zachowania wbrew świadomości o utrzymujących się lub nawracających problemach finansowych, psychologicznych czy społecznych. h) Tolerancja: aby osiągnąć pożądany efekt trzeba zwiększać częstotliwość lub intensywność zachowania. Przy tej samej intensywności efekt jest coraz mniejszy. i) Odczuwanie drażliwości i niepokoju w momencie niemożności wykonania zachowania.
6. Niektóre objawy zaburzenia utrzymywały się co najmniej jeden miesiąc lub wystąpiły wielokrotnie przez dłuższy okres czasu.

Różnice pomiędzy uzależnieniami behawioralnymi a uzależnieniami od substancji psychoaktywnych

Uzależnienia behawioralne różnią się pod wieloma względami od uzależnień od substancji psychoaktywnych. Najważniejszą różnicą jest przedmiot uzależnienia - w przypadku uzależnienia behawioralnego jest to zachowanie, które zazwyczaj stanowi element życia zdrowego człowieka. Natomiast w przypadku uzależnienia od substancji jest to substancja przyjmowana z zewnątrz. Przedmiot uzależnienia jest różny, ale zmiany biochemiczne, również na poziomie neuroprzekaźników są podobne i odnoszą się przede wszystkim do ścieżek dopaminergicznych i serotoninergicznych.

Następna różnica odnosi się do założenia pełnej abstynencji. Często podstawą terapii uzależnień od substancji jest całkowita wstrzemięźliwość od substancji stanowiącej przedmiot uzależnienia (np. alkohol, nikotyna). Natomiast w przypadku uzależnienia behawioralnego całkowita abstynencja od przedmiotu uzależnienia jest praktycznie niemożliwa. Jedynym wyjątkiem jest hazard. Osoba, która zakończyła leczenie nie powinna brać udziału w żadnych zachowaniach związanych z uprawianiem hazardu. Celem leczenia nie jest całkowite zaprzestanie wykonywania danego zachowania przez osobę uzależnioną, ale zmiana formy z patologicznej na przystosowawczą, wypracowanie prawidłowych wzorców zachowań. Tymczasowa abstynencja może stanowić jedynie element terapii, zazwyczaj w początkowym etapie.

Kolejną różnicą jest brak detoksykacji. Przy uzależnieniach od substancji ważnym krokiem jest oczyszczenie organizmu osoby uzależnionej z substancji psychoaktywnej (np. alkoholu, narkotyków). W przypadku leczenia uzależnień behawioralnych zazwyczaj nie ma potrzeby stosować konwencjonalnej formy detoksykacji.

Następną ważną różnicą jest wpływ uzależnienia na zdrowie i życie. Zdecydowanie rzadziej do chorób, niepełnosprawności czy śmierci prowadzą uzależnienia czynnościowe niż uzależnienia od substancji. Należy jednak pamiętać, że niektóre uzależnienia behawioralne, np. od jedzenia czy czynności seksualnych mogą prowadzić do poważnego uszczerbku na zdrowiu.

Uzależnienie od substancji psychoaktywnych niesie ze sobą wysokie ryzyko przedawkowania, co może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych lub śmierci. W przypadku uzależnień behawioralnych ryzyko przedawkowania jest stosunkowo niewielkie.

Również społeczeństwo różnie postrzega te dwa rodzaje uzależnień. Uzależnienie od substancji jest traktowane jak choroba, którą należy leczyć a behawioralne niepoważnie, jak coś niegroźnego (M. Rowicka 2015, s. 8-11).

Uzależnienia behawioralne — artykuły polecane

Chroniczne zmęczenie — Prokrastynacja — Rehabilitacja — Kariera — Stres — Syndrom wypalenia zawodowego — Fitness — Burn-out — Zadośćuczynienie

Bibliografia

• Adamczyk-Zientara M., Jaraczewska J. (red.) (2015), Dialog motywujący. Praca z osobami uzależnionymi behawioralnie, Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury, Warszawa
• Goodman A. (1990), Addiction: definition and implications, British Journal of Addiction, vol 85, nr 11
• Jarczyńska J. (red.) (2014), Uzależnienia behawioralne i zachowania problemowe młodzieży. Teoria. Diagnoza. Profilaktyka. Terapia, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz
• Rowicka M. (2015), Uzależnienia behawioralne. Profilaktyka i terapia. Fundacja Praesterno, Warszawa

Autor: Bartłomiej Cieśla