Stratyfikacja

Stratyfikacja w ogólnym pojęciu jest zróżnicowaniem jednostek bądź grup według określonych kryteriów, które składają się z poziomów pozostających w relacjach niższości - wyższości.

W ujęciu socjologicznym - stratyfikacja społeczna nazywana inaczej uwarstwieniem społecznym wyraża fakt, o hierarchicznym układzie pozycji lub kategorii społecznych, (relacja nadrzędności i podrzędności) które można określić mianem klas, warstw, kategorii społeczno-zawodowych albo też segmentów. Elementy te muszą charakteryzować się odrębnością w stosunku do innych kategorii ze względu na różne kryteria, z regóły mające charakter ekonimiczny, polityczny i społeczny. Jak podaje Henryk Domański głównymi wyznacznikami decydującymi o usytuowaniu w hierarchicznym układzie stosunków społecznych są miejsce na rynku pracy, posiadanie lub nieposiadanie właności oraz udział we władzy (zarówno politycznej, jak i w hierarchii stanowisk) (H. Domański 2012, s. 15).

Jonathan H. Turner dzielił kategorie ludzi pod względem ich dostępu do dóbr: "Kiedy wartościowe zasoby dóbr w danym społeczeństwie są nierówno rozdzielane - w rezultacie ludzi można zaliczyć do odpowiedniej kategorii na podstawie ich udziału w tych dobrach, a oni sami określają siebie w odmienny sposób, wówczas mówimy, że w danym społeczeństwie istnieje system stratyfikacji (…). Aby stratyfikacja zaistniała, wystarczy, by członkowie danej kategorii mieli inny dostęp do wartościowych dóbr" (J. H. Turner 1998, s. 57). Stratyfikacja według Anthony'ego Giddensa rozumiana jest jako ustrukturowane nierówności między odrębnymi kategoriami ludzi (A. Giddens 2006, s. 305). Natomiast sięgając do polskiej literatury, można odwołać się do Jana Szczepańskiego, który stratyfikację definiował jako funkcję dystansu wyższości lub niższości pomiędzy grupami, opartego na kryteriach posiadania, poziomu kulturalnego, stylu życia, wyobrażeniach o wyższości urodzenia czy innych rzeczywistych bądź urojonych kryteriach (J. Szczepański 1966, s. 204).

Charakterytyczną cechą stratyfikacji społecznej jest jej trwałość. Utrzymuje się ona niezależnie od rozwoju danego społeczeństwa. Wpspółcześnie stratyfikacja jest wynikiem nierównomiernego dostępu do podstawowych dóbr społecznych, takich jak wykształcenie, zawód, prestiż, sytuacja ekonomiczna. Z perspektywy cyklu życia jednostek system stratyfikacji nie tylko utrzymuje się, ale jest dziedziczony przez kolejne pokolenia (odtwarzanie układu polega na przejmowaniu pozycji rodziców przez dzieci). W każdym społeczeństwie istnieją liczne grupy i środowiska pozostające w relacji niższości w stosunku do środowisk uprzywilejowanych. Przynależność do tych struktur nie jest prawnie sformalizowana i dlatego możliwe jest przemieszczanie się jednostek "w pionie". Przynależność do określonej struktury społecznej wyznacza zespół różnych czynników, takich jak: zawód, dochód, prestiż społeczny, wykształcenie, pozycja ekonomiczna. Granice pomiędzy wyznaczonymi przez społeczeństwo strukturami są nieostre i bywają trudności w zakwalifikowaniu jednostki do danej struktury społecznej w sposób stanowczy. Stanisław Ossowski do ważnych kwestii związanych ze stratyfikacją zalicza ostrość granic pomiędzy warstwami oraz stopień przenikliwości tych warstw. Ostrość granic jest tym większa, im więcej ludzi można zakwalifikować do określonej grupy i mniej znajduje się w strefie "pogranicza" (S. Ossowski, 1982 s. 36-37).

TL;DR

Artykuł omawia pojęcie stratyfikacji społecznej oraz różne formy jej występowania, takie jak niewolnictwo, system kastowy, system stanowy i system klasowy. Przedstawia również ujęcie klasy społecznej przez Karola Marksa i Maxa Webera. Obecnie najczęściej występujący podział społeczny to podział na warstwy i klasy społeczne.

Formy uwarstwienia

Stratyfikacja społeczna może przybierać wiele różnych form. Na przestrzeni dziejów możemy wyróżnić cztery podstawowe systemy stratyfikacji społeczeństw ludzkich, takich jak:

1. niewolnictwo - jednostka stanowiąca przedmiot właności innych osób, grup ludzi lub instytucji,
2. system kastowy - wiąże się on z kulturami subkontynentu indyjskiego np. kultura hinduska. Jest to podział społeczenstwa na zamknięta grupy (kasty) do któreuch przynależność jest dziedziczna,
3. system stanowy - charakteryzuje się istnieniem grup społecznych, mających określone prawa i obowiązki. Ludzie są przypisywani do określonych stanów z urodzenia i nie mają możliwości przechodzenia z jednego stanu do drugiego,
4. system klasowy - podział społeczeństwa na klasy, wynikający z różnic ekonomicznych Decyduje o nim zamożność i wykonywany zawód.

Obecnie najczęściej występujący jest podział na warstwy i klasy społeczne. System oparty na podziale na kasty znacznie zmniejszył swój zasięg. Podobnie jest z rozmiarem występowania niewolnictwa. Przebrzmiałym wskaźnikiem w dzisiejszych czasach jest również kryterium przynależności do stanu.

Ujęcie klasy społecznej przez Karola Marksa oraz Maxa Webera

Wśród socjologów, którzy podjęli próbę opisania systemu zróżnicowania społecznego, możemy w pierwszej kolejności wymienić Karola Marksa oraz Maxa Webera. Marks uznał, że na społeczeństwo składają się dwie warstwy: posiadaczy środków produkcji (burżuazja/kapitaliści) i nieposiadających ich, (proletariat/robotnicy) którzy są wyzyskiwani jako tania siła robocza przez tych pierwszych. Przy czym przekładało się to nie tylko na ekonomiczny wymiar życia społeczeństwa, ale także determinowało pozostałe wymiary np.: możliwość kształcenia się, dostęp do władzy, styl życia.

Z kolei Max Weber, wybitny filozof przełomu wieków XIX i XX, doprecyzował teorię Marksa. Próbował wyjaśniać powstanie rozwarstwienia społecznego poprzez wyodrębnienie trzech podstawowych sfer, które różnicują jednostki, mianowicie - sfery ekonomicznej, politycznej i społecznej. Jego zdaniem, człowiek może znaleźć się na różnych poziomach właśnie w zależności od tego, którą z tych sfer weźmiemy pod uwagę.

Propozycje zaprezentowane przez wyżej wspomnianych nie dawały jednak całościowego opisu systemu stratyfikacyjnego. Nie tworzyły spójnych koncepcji stratyfikacyjnych. Jako pierwszy podjął się takiej próby William Lloyd Warner. Wyodrębnił on trzy klasy: klasa wyższa, klasa średnia i klasa niższa, a każda z nich dzieli się jeszcze na wyższą i niższą. Zgodnie z jego założeniem uznano, że na pozycję społeczną jednostki wpływa wiele czynników, np. zasobność finansowa, styl życia, poważanie społeczne.

Współcześnie podział klasowy jest uznawany, ale nie odgrywa już znaczącej roli.

Stratyfikacja — artykuły polecane

Klasa społeczna — Klasa wyższa — Status społeczny — Społeczeństwo — Egalitaryzm — Nierówności społeczne — Prestiż — Kultura narodowa — Merytokracja

Bibliografia

• Domański H. (2009), Stratyfikacja a system społeczny w Polsce , Wydawnictwo Wydział Prawa i Administracji UAM, Warszawa
• Domański H. (red.) (2012), Metodologia badań nad stratyfikacją społeczną, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa
• Furmanek W. (2016) Nowa stratyfikacja społeczna wskaźnikiem przemian cywilizacyjnych, "Dydaktyka informatyki", nr 11, s. 11
• Giddens A. (2006) Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 305
• Mysior R. (2013) Stratyfikacja i spójność statusowa w środowisku miejskim i wiejskim na przykładzie miasta i powiatu tarnowskiej, "Zeszyty naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie", T.22, nr 1, Tarnów, s. 104-105
• Ossowski S. (1982) O strukturze społecznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 36-37
• Szczepański J. (1966), Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa
• Turner J.H., Socjologia. Koncepcje i ich zastosowania, Zysk i S-ka, Poznań 1998

Autor: Angelika Wójtowicz