Cechy gospodarki rynkowej

Gospodarką rynkową w teorii ekonomii jest nazywana gospodarka, w której funkcję regulacji procesów gospodarczych pełni głównie rynek. Gospodarka, która działa w pełni autonomicznie, w sposób niewymagający interwencji państwa nazywana jest gospodarką samoregulującą się, lub wolnorynkową. Decyzje rynkowe w tym modelu są podejmowane przez przedsiębiorstwa bez ograniczeń ze strony rządowej. Jednostki prywatne skłonne są do wytwarzania takich towarów, które przynoszą największe zyski, za pośrednictwem najtańszych dostępnych technik produkcji. Z kolei poziom konsumpcji uzależniony jest tylko od decyzji jednostek i ograniczony wyłącznie ich dochodem oraz preferencjami konsumpcyjnymi. Podstawą skoordynowanego działania takiej gospodarki jest tzw. zasada niewidzialnej ręki, mówiąca o tym, że każda jednostka na rynku, dążąc przede wszystkim do zaspokojenia własnych interesów, nieświadomie prowadzi do osiągnięcia wspólnego dobra. W tym modelu interwencje rządu są uważane za nieefektywne, często wręcz szkodliwe. Ważnym aspektem tej teorii jest jednak fakt, iż gospodarka taka, żeby być efektywną, powinna działać w warunkach doskonałej konkurencji, co w realnym świecie jest bardzo trudne do zrealizowania. Całkowity brak regulacji rynkowych prowadzi do powstania tzw., ułomności rynku, takich jak formy niedoskonałej konkurencji (np. monopole) lub uboczne skutki negatywne (np. zanieczyszczanie środowiska). W miarę nasilania się tych efektów gospodarka przestaje być efektywną, a państwo ingeruje w celu poprawy sytuacji. Dla tego też w obecnym świecie nie ma żadnego przykładu idealnej gospodarki wolnorynkowej, lecz ma się do czynienia z różnego rodzaju gospodarkami mieszanymi.

Jedną z najbardziej rozpowszechnionych obecnie form jest społeczna gospodarka rynkowa. Uznaje się ją za oficjalnie dominujący model ładu gospodarczego w Unii Europejskiej. W koncepcji społecznej gospodarki rynkowej twórcą ładu gospodarczego jest konstytucyjnie ograniczone państwo, co wyklucza teorię idealnej konkurencji. Warto jednak zaznaczyć, że nie odgrywa rolę nakazową oraz nie ogranicza dostępu jednostek do rynku. Głównym zadaniem państwa w tym modelu jest tworzenie ram instytucjonalnych mających na celu nie doprowadzić do powstania negatywnych efektów walki konkurencyjnej. System gospodarczy w tym modelu jest zdecentralizowany, a jednostki są wolne w zakresie podejmowania decyzji rynkowych. Innymi słowy, państwo w społecznej gospodarce rynkowej pełni funkcję amortyzatora, mającego na celu przeciwdziałanie nadmiernym dysproporcjom i nierównościom społecznym oraz naruszeniom bezpieczeństwa socjalnego.

TL;DR

Gospodarka rynkowa to system, w którym rynek odgrywa główną rolę w regulacji procesów gospodarczych. W idealnym modelu gospodarki wolnorynkowej, decyzje podejmowane są przez przedsiębiorstwa bez ingerencji państwa. Jednak brak regulacji może prowadzić do niedoskonałej konkurencji i negatywnych skutków. Społeczna gospodarka rynkowa, dominujący model w Unii Europejskiej, zakłada rolę państwa w tworzeniu ram instytucjonalnych w celu zapobieżenia negatywnym skutkom konkurencji. Fundamenty współczesnej gospodarki rynkowej to wolność gospodarcza, prywatna własność czynników produkcji, demokratyczne państwo i pieniądz jako podstawa systemu gospodarczego.

Fundamenty współczesnej gospodarki rynkowej

Wolność gospodarcza

Jest to wolność w podejmowaniu działalności gospodarczej, jej wykonywaniu i zakończeniu oznaczająca pełną swobodę w wyborze sposobu działania, doprowadzającego do osiągnięcia określonych celów gospodarczych, w tym przede wszystkim zysku. Zakresem wolności gospodarczej objęta jest także samodzielność w tworzeniu struktury przedsiębiorstwa oraz dokonywania przekształceń strukturalnych. Wolność gospodarcza rozumiana jest również jako prawo wyboru w trakcie podejmowania decyzji rynkowych, w tym prawo do nieracjonalności w sferze ekonomicznej, prawo do dokonywania błędnych wyborów z ekonomicznego punktu widzenia. Warto zaznaczyć, iż w prawie Unii Europejskiej pojęciem wolności gospodarczej objęte są także inne swobody, w tym: przepływu towarów, usług, osób i kapitału.

Prywatna własność czynników produkcji

Bardzo ważnym elementem społecznej gospodarki rynkowej, jest własność prywatna czynników produkcji. Związane to jest przede wszystkim z faktem, iż zbiorowa własność dużych części aparatu produkcyjnego wiąże się z centralnym sterowaniem procesem gospodarczym, co z kolei ogranicza możliwości rozwoju gospodarki. Prywatna własność czynników produkcji, natomiast umożliwia dopasowywanie się do nieustannie zmieniających się warunków gospodarowania oraz optymalizuje działania z ekonomicznego punktu widzenia. W społecznej gospodarce rynkowej odgrywa rolę ekonomicznie i społecznie użytecznego narzędzia budowania ustroju opartego na konkurencji. Prawidłowo działający mechanizm gospodarczy za pośrednictwem systemu cen steruje prywatnymi właścicielami środków produkcji, zapewnia równowagę w podziale władzy gospodarczej, a także eliminuje nadużycia gospodarcze i społeczne. Ponadto własność prywatna jest koniecznym warunkiem zachowania indywidualnej sfery wolności.

Demokratyczne państwo

Ustanowienie ładu społecznej gospodarki rynkowej wymaga spełnienia szeregu warunków w sferze bytu społeczno-politycznego. W pierwszej kolejności państwo, jako jedyny podmiot mający do dyspozycji instrumenty do wprowadzania zmian systemu gospodarczego oraz określania ram formalnych w których działać będą inne podmioty rynkowe, musi w pełnej mierze realizować swoją rolę reprezentanta interesów obywateli, działając wyłącznie na ich korzyść.

Niemniej jednak społeczeństwo także powinno pozostawać świadome, że:

• zakres wolności jednostki gospodarującej musi być w określony sposób ograniczony regulacjami, przy założeniu, że spełnione zostaną instytucjonalne gwarancje tej wolności w obszarach bytu gospodarczego, które dotąd nie były przedmiotem dialogu publicznego;
• rynek będzie zapewniał obfitość dóbr i usług, tylko jeśli ograniczone zostaną zjawiska monopolistyczne oraz inne asymetrie konkurencyjne występujące w relacjach rynkowych;
• rozwój wielkich korporacji w sektorze prywatnym zaniża poziom użyteczności mniejszych podmiotów w zapewnieniu wzrostu efektywności zaspokajania potrzeb ludzkich, co nie wyklucza jednak konieczności ochrony prywatnej własności

Pieniądz jako podstawa systemu gospodarczego

Kolejną kategorią, zaliczaną do fundamentów gospodarki rynkowej, jest pieniądz. Jego związek z procesem zaspokajania potrzeb jest oczywisty, gdyż za jego pośrednictwem konsument w gospodarce rynkowej dokonuje płatności za nabyte dobra lub usługi. Pieniądz w gospodarce rynkowej odgrywa rolę:

• Środka wymiany, gdyż pośredniczy w wymianie dóbr i usług
• Jednostki rozrachunkowej, czyli takiej, w której są wyrażone ceny i prowadzone rozliczenia
• Środka przechowywania wartości, ponieważ zaoszczędzony pieniądz jest dostępny do wykorzystania w przyszłości
• Miernika odroczonych płatności, pozwalając ustalać wartość przyszłych spłat długu

Przypisy

Cechy gospodarki rynkowej — artykuły polecane

Gospodarka rynkowa — Leseferyzm — System gospodarczy — Gospodarka mieszana — Polityka społeczna — Gospodarka planowa — Neoliberalizm — Polityka fiskalna — Polityka turystyczna

Bibliografia

• Begg D., Fisher S., Vernasca G., Dornbusch R. (2014), Ekonomia: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Kosiński E. (2003), Aspekt prawny wolności gospodarczej, Kwartalnik Prawa Publicznego, nr 3/4, s. 7-35
• Matysiak A. (2014), Atrofia czy ewolucja współczesnej gospodarki rynkowej, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 372, s. 257-269
• Miszewski M. (2014), Fundamenty współczesnej gospodarki rynkowej a rzeczywistość - refleksja krytyczna, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 352, s. 113-127
• Przybyciński T. (2016), Własność prywatna w koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 260, s. 89-97
• Samuelson P., Nordhaus W., (2007), Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Autor: Mykyta Yezhevskyi