Umowa społeczna

Umowa społeczna jest teorią prawno-polityczną, która występuje w doktrynach prawa natury, w wyniku której powstanie państwa i społeczeństwa nastąpiło dzięki łączeniu się jednostek, uprzednio żyjących w wolności naturalnej, a także w drodze porozumienia się, czyli dzięki umowie. Teoria umowy społecznej przedstawia racjonalne uzasadnienie historyczne poglądu, że legalna państwowa władza powinna wywodzić się ze zgody społeczeństwa. Taka umowa określa kto posiada prawa polityczne, a kto rezygnuje z nich na rzecz innych dóbr.

Umowa społeczna należy - obok "społeczeństwa obywatelskiego" czy zasady "pomocniczości", do pojęć filozofii politycznej i społecznej. Umowa społeczna dotyczy genezy państwa i społeczeństwa, jest dokumentem negocjowanym przez partnerów społecznych i rząd, zakłada, iż państwo powstało w wyniku niezależnej umowy między członkami społeczeństwa, bądź między nimi, a władcą. Umowa ta należy do zasobu kluczowych pojęć służących myśleniu i mówieniu o "sprawach ludzkich". W toku każdej niemal dyskusji dotykającej podstaw moralności czy polityki ktoś uzna odwołanie się do tego pojęcia za niezbędne. Teoria umowy społecznej pojawiła się już w starożytności (Platon, Epikur, Cyceron, św. Augustyn), rozwijała się również w średniowieczu (William z Ockham, Marsyliusz z Padwy, Mikołaj z Kuzy). Historia umowy społecznej ma dwa różne wątki, jest:

1. historią uczonych analiz,
2. historią narzędzia politycznej propagandy i perswazji.

Umowa społeczna wg Rousseau:

Na ogół "umowa społeczna" kojarzy się z nazwiskiem Rousseau i tytułem jego podstawowego traktatu politycznego. wg tego autora celem zawarcia umowy społecznej jest ochrona wolności i wzmożenie sił każdej jednostki. Środkiem zaś -"zupełne oddanie się każdego członka ze wszystkimi uprawnieniami całej społeczności". Umowa społeczna nie unicestwiła egoistycznych dążeń jakie dyktuje człowiekowi jego interes własny. Zupełność oddania się stwarza zaś stan homeostazy pomiędzy takimi dążeniami poszczególnych jednostek - nikt nie jest w stanie polepszyć swego położenia kosztem innych. Dzięki temu wspólne dobro - zachowanie społeczeństwa w postaci przyjętej w umowie - znajduje ostateczne oparcie w interesie własnym każdego człowieka z osobna. A zatem umowa społeczna z konieczności musi polegać na zupełnym, czyli bezwarunkowym, oddaniu się jednostki społeczeństwu.

Dwa rodzaje umowy społecznej w ujęciu Jamesa M. Buchanna:

Autor nawiązuje do koncepcji Tomasza Hobbesa, by odpowiedź na pytania dotyczące granic uprawnionej ingerencji państwa oraz granic indywidualnej swobody zarówno w stanie natury jak i w stanie obywatelskim. Reprezentuje tendencje nazywaną:

1. "ekonomizacją" nauk społecznych,
2. filozofią społeczno - polityczną.

Uważał, że do umów z pewnością dojdzie, gdy dwa indywidua zauważą, że właśnie drogą umowną można uniknąć wysiłków związanych z walką o dobro, bądź z obroną uzyskanego już stanu posiadania. Treścią umów będą ustalenia nakładające ograniczenia na sposoby zachowania się (nie każdy sposób zachowania będzie dopuszczalny).

TL;DR

Umowa społeczna to teoria prawno-polityczna, według której państwo i społeczeństwo powstały dzięki łączeniu się jednostek poprzez umowę. Umowa społeczna opisuje genezę państwa i społeczeństwa i jest kluczowym pojęciem w myśleniu o sprawach ludzkich. Rousseau uważał, że celem umowy społecznej jest ochrona wolności jednostki poprzez oddanie się społeczności. James M. Buchanan wyróżnia cztery rodzaje umów społecznych: wyraźną, dorozumianą, hipotetyczną i quasi-kontraktową. Umowa społeczna jest możliwa dzięki zjednoczeniu ludzi we wspólnotę i ochronie ich życia, mienia i wolności poprzez prawo. Umowa nie może dawać korzyści tylko jednej stronie i nie może naruszać natury człowieka.

4 rodzaje umowy społecznej

1. Umowa wyraźna - niektórzy uznają, że powstanie społeczeństwa było poprzedzone ustanowieniem umowy, z której wynikają polityczne obowiązki. Z kolei inni twierdzą, że charakter kontraktowy posiada konstytucja, która zostaje przedłożona do podpisu obywatelom, kiedy osiągną należyty wiek, który pozwoli im na składanie jakże ważnych prawnie oświadczeń woli.
2. Umowa dorozumiana - taka umowa może wynikać ze społecznych zachowań, lecz nie jest wyraźnie sformułowana z tego powodu, ponieważ zdolność do zawierania takich umów pojawia się u jednostki w długim czasie zaraz po tym, jeżeli jej zachowanie ukaże jej milczące zezwolenie na otaczający ją bezpośredni porządek.
3. Umowa hipotetyczna - państwo jest w posiadaniu legitymacji do umowy, jeśli zostałaby zaakceptowana przez obywateli oraz nakładałaby ona na nich zobowiązania odnośnie państwa.
4. Umowa quasi-kontraktowa- kontrakt dostarczania wzorca optymalnego do porozumienia zobowiązań, które wynika w wyniku interakcji pomiędzy jego stronami. Istnienie takich zobowiązań należy rozpatrywać tam, gdzie interakcje te są dobrowolne, a także wynikają z nich jasne, oczywiste i zamierzone korzyści dla wszystkich stron.

Procedura umowy społecznej czyli kreowania aktu porozumienia w koncepcji Rousseau dokonuje się dzięki zjednoczeniu ludzi we wspólnotę w celu ochrony życia, mienia, a także wolności dla każdego z osobna członka przez ochronę wszystkich. Takie zjednoczenie służące równości i wolności każdego jest możliwe tylko poprzez prawo, a nie władzy. Prawo u Rousseau to świadectwo woli wszystkich. Nie ma istnienia umowy, która dawałaby korzyści tylko jednej stronie. Jest nonsensem posądzać lud, że sam dobrowolnie zrzeknie się swoich praw na rzecz jakiegoś ciała zbiorczego lub na rzecz jednostki. Ani jednostka, ani tym bardziej lud nie mogą się zrzec swego człowieczeństwa. Umowa, która przynosi uszczerbek danej jednostce bądź ludowi, jest sprzeczna z naturą.

Przypisy

Umowa społeczna — artykuły polecane

Imperatyw kategoryczny — Konwencja haska — Paternalizm — Norma moralna — Technokracja — Demokracja — Dobro wspólne — Kompromis — Zasada prawdy obiektywnej

Bibliografia

• Drabik K. (2010). Zagadnienie bezpieczeństwa w teorii umowy społecznej Jana Jakuba Rousseau, Warszawa, s. 32
• Jelonek B.A. (1964). Idea umowy społecznej, Wyd. Wydział prawa, Wrocław, s. 11-14
• Kimla P. (2016). Umowa Społeczna Współcześnie, Miscellanea Historico-Iuridica, tom XV, Z. 2
• Porębski Cz. (1992). Umowa społeczna Renesans idei, Wyd. Znak, Kraków, s. 11-13, 74-87
• Rousseau J.J. (2002). Umowa społeczna, Wyd. ANTYK, Kęty, s. 52-63
• Rzewuski P. (2013). Umowa społeczna w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria, tom 22, s. 27-42
• Wratny J. (2007). Umowa społeczna, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, nr 10, s. 2-9

Autor: Artur Ognik, Natalia Mikler