Szok kulturowy

Szok kulturowy jest to zjawisko zachodzące na styku kultur polegające na zderzeniu wpojonych przejawów kultury z nowym otoczeniem. Przejście tej fazy procesu adaptacji umożliwia wypracowanie wielokulturowej tożsamości i umiejętności funkcjonowania w kilku kulturach (wg Adlera). Zjawisko wymieniane jest przede wszystkim w kontekście procesów dostosowawczych występujących w grupach emigrantów i przesiedleńców

TL;DR

Szok kulturowy to zjawisko zachodzące na styku kultur, polegające na trudnościach adaptacyjnych w nowym otoczeniu. Może prowadzić do zaburzeń psychicznych i fizycznych oraz pogorszenia samopoczucia. Istnieją różne modele opisujące szok kulturowy i proces adaptacji. Znajomość języka i kontakt z otoczeniem mogą pomóc w łagodzeniu skutków szoku. Istnieją również dwie postawy wobec nowej kultury: idealizacja kultury rodzimej lub porzucenie jej na rzecz nowej. Różnice kulturowe mają wpływ na zarządzanie międzynarodowe, gdzie istnieją podejścia dywergencyjne i konwergencyjne.

Zjawisko szoku kulturowego

Stres akulturacyjny, w ostrej formie zwany właśnie szokiem kulturowym, jest nieuniknionym kosztem akulturacji. Zjawisko to obejmuje:

• funkcjonowanie psychiczne człowieka,
• funkcjonowanie fizyczne człowieka,
• funkcjonowanie społeczne człowieka

Jest wynikiem spotykanych w kulturze przyjmującej trudności, a istotą tego zjawiska staje się doświadczanie negatywnych emocji, które się kumulują i przez to owocują pogorszeniem ogólnego samopoczucia i satysfakcji z codziennego życia. Co za tym idzie niesie szkody całkowitemu funkcjonowaniu człowieka.

Należy pamiętać, że szok kulturowy nie jest jednorazową, gwałtowną i nagłą reakcją na niespodziewane zdarzenie. Ma natomiast charakter kumulatywny

Model szoku kulturowego według Oberga

Koncepcja szoku kulturowego została opracowana przez antropologa Kalvero Oberga w 1954 roku. Jest to druga faza procesu adaptacji kulturowej spośród tych które wyróżnia (do pozostałych należą odpowiednio w kolejności: miesiąc miodowy, ożywienie i dopasowanie). Oberg definiował szok kulturowy jako zaburzenie funkcjonowania psychosomatycznego wywołane przedłużającym się kontaktem z odmienną i nieznaną kulturą. W wyniku zderzenia kultur dochodzi do wytworzenia napięcia, silnych reakcji stresowych i uczucia dezorientacji i bezradności wynikającego z nieznajomości symboli i rytuałów. Ponadto szok kulturowy może wywoływać problemy zdrowotne. Reakcja jest tym silniejsza im większe są różnice kulturowe, a co za tym idzie bardziej wrogie nastawienie do środowiska. Doświadczający szoku początkowo odrzucają nowe środowisko, a następnie w procesie regresji idealizują kulturę z której się wywodzą. Stosunkowo łatwo jest rozpoznać niektóre przejawy kultury w konkretnych sytuacjach, ale przyswojone w dzieciństwie elementy systemu wartości utrudniają przeważnie prawidłową identyfikację symboli i zachowań w innej kulturze. Aby wyeliminować ten problem należy poznać wyuczone wartości w nowej kulturze.

W zneutralizowaniu działania szoku kulturowego pomóc mogą (Oberg, Gonzales):

• znajomość języka nowo poznanej kultury - umiejętność posługiwania się językiem jako podstawowym narzędziem komunikacji wpływa pozytywnie na psychikę (człowiek jest bardziej pewny siebie i rozumie lepiej otoczenie)
• kontakty towarzyskie
• oswojenie się z myślą, że proces adaptacji jest procesem trudnym i wymagającym poświęceń
• pomoc z zewnątrz
• budowanie relacji z otoczeniem

Wskutek szoku kulturowego ludzie wykształcają dwa typy postaw:

• idealizacja kultury rodzimej i ostre przeciwstawianie się nowemu środowisku - postawa bliższa cywilizacji zachodniej
• porzucenie kultury rodzimej na rzecz nowej kultury - postawa charakterystyczna dla kultur prymitywnych; ma to na celu lepsze i szybsze przyswojenie sobie obcych wzorców

Model szoku kulturowego według Adlera

W koncepcji Adlera proces adaptacji kulturowej ma pięć faz. W pierwszym etapie różnice kulturowe intrygują i zachęcają do poznania. Następnie stają się coraz bardziej wyraźne i zaczynają wywoływać dezorientację. Osoba obwinia samą siebie za błędy i brak bezproblemowej komunikacji, co bardziej potęguje uczucie alienacji. W kolejnej, czwartej, fazie agresja zostaje skierowana na zewnątrz. Winą za różnice kulturowe obarcza się innych reprezentantów rodzimej kultury. Faza ta uznawana jest za pierwszy krok w procesie integracji. W fazie adaptacyjnej wzrasta poczucie bezpieczeństwa i pewności siebie. W ostatnim etapie wykształca się tożsamość kulturowa.

Źródła zróżnicowania kulturowego w zarządzaniu międzynarodowym

Podczas badań nad międzynarodową kadrą rozpatruje się dwa podejścia, które dotyczą wpływu czynników kulturowych na pracę menadżerów.

Pierwszym podejściem jest podejście dywergencyjne, zwane także sytuacyjnym. Jest ono zorientowane na różnorodność stosowanych technik zarządzania, postaw oraz zachowań pracowników pochodzących z różnych krajów. Zakłada, iż zarządzanie w kraju, w którym znajduje się filia korporacji, powinno brać pod uwagę sytuację, czyli kontekst kulturowy, społeczny, ekonomiczny i polityczny.

Drugie podejście - konwergencyjne zakłada natomiast, że istnieje jeden dobry i uniwersalny model zarządzania, wzorców zachowań oraz postaw pracowników sprawdzający się w każdym kraju, bez względu na odmienność społeczno-kulturową. Podejście to ukazuje wiele problemów, które są związane m.in. z tzw. ryzykiem odrzucenia przeszczepu. Chodzi o trudności z zaakceptowaniem kultury, a także metod pracy i wzorców zachowań narzucanych często przez kraj, w którym zlokalizowana jest siedziba korporacji

"Cechy kulturowe różnych społeczeństw, wynikające z konwergencji kultury będą zbliżone do tzw. wartości zachodnich charakterystycznych dla krajów Europy Zachodniej czy USA. W niektórych przypadkach można nawet mówić o procesie kreolizacji, czyli wchłaniania i łączenia obcych wartości, zwyczajów i przekonań z wartościami lokalnymi. Kreolizacja ma miejsce szczególnie wśród społeczeństw słabiej rozwiniętych lub rozwijających się. Wyjątek może stanowić kultura japońska, która z jednej strony jest kulturą naśladującą, a z drugiej naśladowaną"

Szok kulturowy — artykuły polecane

Fazy konfliktu — Dysfunkcja — Asymilacja — Negocjacje międzynarodowe — Pracoholizm — Relatywizm kulturowy — Holistyczne podejście — Podatność — Psychologia pozytywna

Bibliografia

• Bartosik-Purgat M. (2010), Otoczenie kulturowe w biznesie międzynarodowym, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Bochner S. (1994), Culture Shock, Psychology and culture, Allyn and Bacon
• Czarnecka B. (2012), W poszukiwaniu oznak szoku kulturowego - polskie imigrantki w Wielkiej Brytanii, Studia Sociologica IV. Migracje, tożsamość, etniczność, nr 2
• Grzegorczyk A. (red.) (1997), Encyklopedia. Kultura – sztuka, Poznań
• Kownacka E. (2006), Od szoku do adaptacji: psychologiczne konsekwencje wyjazdu za granicę, Doradztwo zawodowe a wyzwania międzykulturowe, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa
• Polok K. (2003), Miejsce szoku kulturowego podczas procesu przyswajania języka, Języki Obce w Szkole, nr 6
• Przytuła S. (2011), Problemy wielokulturowości w korporacjach międzynarodowych, Problemy Zarządzania, nr 9
• Romanowska M. (2004), Leksykon zarządzania, Difin, Warszawa

Autor: Katarzyna Szymańska, Julia Strojna