Freeride

Free-ride to zjawisko "jazdy na gapę" inaczej nazywane "efektem gapowicza". Polega na korzystaniu przez daną osobę z dóbr publicznych w stopniu, który przewyższa udział tej osoby w kosztach ich wytworzenia lub zupełnym ich uniknięciu. Kalkulacja tak zwanego Free Ridera jest oparta na założeniu, iż nie można go wykluczyć z użytkowania danego dobra publicznego oraz przekonaniu, że inne osoby wniosą wystarczająco duży wkład w jego wytworzenie (R. M. Jakubowski, P. Kuśmerczyk 2007, s. 163-164)

W skrócie, problem ten dotyczy związku pomiędzy kwestią finansowania a konsumpcji dobra publicznego. Konsumuje nie tylko ten, kto zapłacił, ale również ten, kto zapłaty nie dokonał.

TL;DR

Free-ride to zjawisko korzystania z dobra publicznego bez ponoszenia kosztów jego wytworzenia. Dotyczy sytuacji, gdy nie można wykluczyć osób z korzystania z danego dobra publicznego. Badanie tego zjawiska opiera się na eksperymencie, w którym uczestnicy decydują, ile pieniędzy przeznaczyć na dobro publiczne. Istnieje pokusa do "jazdy na gapę", czyli zatrzymania wszystkich pieniędzy dla siebie. Motywacja uczestników do podejmowania racjonalnych decyzji jest kluczowa. Zyski z inwestycji w dobro publiczne mają charakter niewykluczalności z konsumpcji, ale są rywalizacyjne. Wyniki badania można opisać wzorem, uwzględniając liczba uczestników, budżet, kwoty przeznaczone na inwestycje prywatne i dobro publiczne oraz współczynniki zwrotu.

Warunki występowania

Gdy w przypadku dobra istnieje sytuacja niekonkurencyjności lub niewyłączności użytkowania, to ma ono charakter publiczny. Brak rywalizacji podmiotów gospodarczych o dostęp do korzystania z nich i niemożność wykluczenia kogokolwiek z ich użytkowania jest podstawowym warunkiem występowania zjawiska "jazdy na gapę". Dobra te wymagają poniesienia kosztów wytworzenia lub odtworzenia lecz możliwość wykluczenia jednostek z dostępu do korzystania jest bardzo ograniczona. Jednostki użytkujące dane dobro zauważają, że można uniknąć uiszczenia adekwatnej opłaty. Łatwo zauważyć, że gdyby wszyscy użytkownicy skalkulowali, że nie będą łożyć środków na to dobro, to nie miałoby ono szansy na bycie wyprodukowanym. Dlatego kalkulacja "gapowicza" musi być oparta na założeniu, że wkład innych osób na wytworzenie dobra publicznego jest dostatecznie duży. Oczywistym jest również fakt, że oczekiwana wartość korzyści z zostania "pasażerem na gapę" jest na tyle duża, aby decyzja o zostaniu nim została podjęta (R. M. Jakubowski, P. Kuśmerczyk 2007, s. 163-164)

Badanie problemu "Free-ridingu"

Eksperyment, którym w łatwy sposób możemy zbadać problem "jazdy na gapę", opiera się na swego rodzaju grze. Badani otrzymują pewną kwotę pieniędzy (prawdziwych lub wirtualnych). Mogą z nich dokonywać składek na fundusz, który finansuje wytworzenie dobra publicznego. Dobro to ma przynosić takie same korzyści każdemu użytkownikowi, czyli uczestnikowi doświadczenia. Po zebraniu składek ich suma jest podwajana, po czym dzielona po równo między wszystkich graczy.

Przykład: jeżeli w jednej rundzie każdy z badanych otrzyma 10zł i każdy z nich przeznaczy całą tę kwotę na cel publiczny, to w pod koniec rundy wszyscy dostaną wypłaty w wysokości 20zł. Rozwiązanie to maksymalizuje dobrobyt ogólny, bo "dochód społeczny" uzyskany w tej rundzie ulega podwojeniu.

Łatwo jednak zauważyć, że w grze może wystąpić silna pokusa do "jazdy na gapę", czyli jeden z graczy może zatrzymać wszystko dla siebie i nic nie wpłacić do wspólnej puli. Gdy pozostali wpłacą całość otrzymanych pieniędzy chcąc zmaksymalizować dobrobyt ogólny, to wypłata "gapowicza" może wynieść nawet trzykrotność otrzymanej kwoty, czyli w analizowanym przykładzie 30zł.

Ważną kwestią w tego typu eksperymentach jest wzbudzenie u badanych bardzo silnej motywacji do podejmowania racjonalnych decyzji. Ma to na celu jak najlepsze odtworzenie warunków rzeczywistych wyborów gospodarczych. Może to być na przykład wynagrodzenie pieniężne proporcjonalne do uzyskanych w grze zysków. Innym prostym rozwiązaniem bez ponoszenia dużych nakładów finansowych jest zaangażowanie studentów do tego typu eksperymentu. Można ich wtedy wynagrodzić poprzez odpowiednio skonstruowany system punktowy podnoszący ocenę z zaliczenia przedmiotu (R. M. Jakubowski, P. Kuśmerczyk 2013, s. 217-218)

Podsumowując, zysk osiągnięty dzięki inwestycji w dobro publiczne jest równe sumie wpłat poszczególnych uczestników pomnożonej przez odpowiedni współczynnik. Zyski z tej inwestycji mają charakter niewykluczalności z konsumpcji, lecz jest ona rywalizacyjna. Oznacza to, iż każdy z badanych nie może odnieść korzyści jaką jest całkowity zysk inwestycji. Dodatkowym bodźcem skłaniającym do "jazdy na gapę" jest perspektywa inwestycji prywatnej przy jednoczesnym odnoszeniu zysku z dobra publicznego, w które uczestnik nie zainwestował. Badanie to i wynik dla poszczególnego uczestnika można opisać wzorem:

$R_{i}=A_{i}x_{i}+{\frac {1}{N}}A_{p}\sum _{j=1}^{N}y_{j},$

przy ograniczeniu budżetowym:

$x_{i}+y_{i}=B_{i},$

oraz ograniczeniu współczynników zwrotu:

${\frac {A_{p}}{N}}<A_{i}<A_{p},$

gdzie:

$N$ - liczba uczestników,

$i$ - numer uczestnika,

$B_{i}$ - budżet uczestnika,

$R_{i}$ - wynik podjętych decyzji,

$x_{i}$ - kwota przeznaczona na inwestycje prywatne,

$y_{i}$ - kwota przeznaczona na dobro publiczne przez uczestnika,

$A_{i}$ - współczynnik zwrotu z inwestycji prywatnej,

$A_{p}$ - współczynnik zwrotu z dobra publicznego.

(R. Borowski 2008, s. 134)

Freeride — artykuły polecane

Teoria gier — Koszt alternatywny — Dylemat więźnia — Wartość informacji — Dobro społecznie pożądane — RAROC — Unikanie opodatkowania — NPV — Próba

Bibliografia

• Borowski R. (2008), Postawy gapowicza w teorii gier i ekonomii eksperymentalnej, Studia i prace Kolegium Zarządzania i Finansów, nr 87
• Jakubowski R., Kuśmerczyk P. (2007), Wytwarzanie dóbr publicznych a problem jazdy na gapę, Ekonomia i Prawo, nr 3
• Jakubowski R., Kuśmerczyk P. (2013), Jazda na gapę jako rezultat dopasowań do obserwowanego społecznego zaangażowania w wytwarzanie dobra publicznego - wyniki badań eksperymentalnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu, nr 2(34)
• Michalski T. (2014), Problemy w opracowaniu wskaźników dla monitoringu przestrzennego sytuacji społecznej w Polsce, Biuletyn KPZK PAN, nr 255

Autor: Danuta Swatek