Procesy poznawcze

Procesy poznawcze są to wszystkie procesy psychiczne, które wykorzystujemy do pozyskania informacji w otoczeniu. Dzięki nim można budować swoją wiedzę o samym sobie, a także o świecie zewnętrznym (A. Żmijewska 2011, s. 11).

TL;DR

Procesy poznawcze to różne operacje umysłowe, takie jak spostrzeganie, uwaga, spostrzeżenia, wyobrażenia, myślenie i pamięć, które pozwalają nam pozyskiwać informacje o świecie. Dzieli się je na kontrolowane procesy poznawcze, które wymagają świadomego wysiłku, oraz automatyczne procesy poznawcze afektywne, które działają szybko i nieświadomie.

Podział procesów poznawczych

Wrażenia - to najprostsza forma poznania rzeczywistości, poprzez odbieranie bodźców bez ich interpretacji, w następnym etapie możemy indywidualnie, poprzez swoje doświadczenia czy wiedzę określić dany obiekt.

Można sklasyfikować wrażenia pod względem rodzaju odbierających receptorów:

• Eksteroreceptory - które pozwalają na określenie bodźców z pewnej odległości (telereceptory), reprezentowane przez wzrok oraz słuch,
• Interoreceptory - pozwalają dostarczyć informacji o tym co dzieje się w narządach wewnętrznych (A. Żmijewska 2011, s. 19).

Uwaga - to skupienie świadomości na danym obiekcie (mogą to być: zjawisko, przedmiot czy własne przeżycia).

Proces uwagi może być:

• mimowolny (bez wysiłku człowieka zostaje wywołana uwaga przez pewne właściwości bodźca),
• dowolny (wymagana jest świadomość i wysiłek woli) (J. Krauzowicz 2013, s. 84)

Spostrzeżenia - proces poznawczy, działający na nasze narządy zmysłowe, który polega na uświadomieniu sobie całokształtu określonego przedmiotu luz zjawiska. Rozróżniamy spostrzeżenia monosensoryczne, jeśli pochodzą od jednego narządu zmysłowego lub polisensoryczne, jeśli pochodzą od kilku (A. Dąbrowski 2012, s. 324). Wyobrażenia - czyli dekodowanie wspomnień do postaci obrazów, nie są one oryginalnymi zapisami wydarzeń, które miały miejsce.

Możemy wyróżnić wyobrażenia:

• Odtwórcze - przywołania dawnych spostrzeżeń zjawisk mogą być mniej lub bardziej dokładne,
• Twórcze - gdzie dotychczasowe spostrzeżenia są tak przekształcane, że dają nowy obraz, który nie odpowiada minionym spostrzeżeniom,
• Mimowolne - przywoływane w sposób nie zamierzony, pojawiające się nie oczekiwanie lub czasami wbrew naszej woli,
• Dowolne - przywołanie w sposób świadomy i celowy (A. Żmijewska 2011, s. 19).

Myślenie - czynność uwewnętrzniona, która pozwala selekcjonować i wytwarzać informacje, służące do poznania świata w sposób pośredni i uogólniony. Podstawowymi operacjami myślowymi są: analiza, synteza, porównanie, abstrahowanie, uogólnianie.

Można wyróżnić:

• rozumowanie dedukcyjne - zastosowanie formalnych reguł logiki do wyprowadzania wniosków z podanych przesłanek,
• rozumowanie indukcyjne - wyprowadzanie wniosków z obserwowanych faktów,
• rozwiązywanie problemów - wykorzystywanie algorytmów i heurystyk (A. Dąbrowski 2012, s. 324).

Pamięć - to zdolność do rejestrowania a potem ponownego przywołania informacji, przeżyć lub wrażeń. Cechami pamięci są trwałość, gotowość i szybkość zapamiętywania.

Wyróżniamy 3 fazy dotyczących pamięci:

• zapamiętywane (kodowanie) - przetwarzanie informacji, które odbieramy przez nasze zmysły, w taki sposób aby możliwym było umieszczanie ich w pamięci,
• przechowywanie - utrzymanie informacji w pamięci pomimo upływu czasu,
• przypominanie - lokalizowanie i wydobywanie informacji z pamięci.

Rodzaje pamięci:

• Pamięć sensoryczna - w tej pamięci utrzymują się obrazy, zapachy, dźwięki i inne wrażenia najwyżej do jednej sekundy, mogą przenieść się do pamięci krótkotrwałej lub zostać utracone,
• Pamięć operacyjna (krótkotrwała) - to drugi etap przetwarzania, trwałość do kilkunastu minut, jeśli nie trafią do pamięci długotrwałej - znikną,
• Pamięć długotrwała - to ostatni etap przetwarzania, otrzymuje informacje z pamięci operacyjnej i może magazynować ją przez znacznie dłuższy czas. Aby utrwalić w niej wiadomości musi być wykonany świadomy wysiłek.

Ze względu na rodzaj informacji przechowywanych w pamięci długotrwałej rozróżniamy:

• Pamięć deklaratywna - to pamięć świadoma, możemy ją kontrolować w dużym stopniu. Pamięć deklaratywna dzieli się na pamięć semantyczną, która przechowuje ogólną wiedzę (znaczenie słów i pojęć) oraz pamięć epizodyczną, która przechowuje wspomnienia zdarzeń, jakie przytrafiły się człowiekowi,
• Pamięć niedeklaratywna (proceduralna) - zawiera wiedzę o tym jak się coś wykonuje. Jest trwała, może funkcjonować latami mimo braku jej używania (A. Żmijewska 2011, s. 19).

Procesy poznawania naukowego

Badania naukowe jako świadome i celowe poznanie pewnej części rzeczywistości. W nauce ma charakter złożony i opiera się na rezultatach poznania zmysłowego. Składa się z następujących etapów:

1. Spostrzeganie za pomocą różnych zmysłów oraz rejestrowanie badanego obiektu np. przy pomocy zapisu.
2. Poznanie myślowe, jako świadomy proces, gdzie następuje ustalenie zależności między badanymi obiektami.
3. Pojęcia i osądy, oparte na konkretnych zjawiskach i faktach.
4. Zakończenie procesu poznania myślowego, rozwiązanie badanego problemu (J. Apanowicz 2000, s. 22).

Proces poznania myślowego zapewniają takie operacje jak:

• Analiza - polega na rozdzieleniu danej całości na elementy składowe, są rozpatrywane osobno.
• Synteza - czyli scalanie czynników, parametrów, organizacji, struktury itp., wykorzystuje porównanie i abstrahowanie, a głównym zadaniem jest uogólnienie informacji uzyskanych w oparciu o dane empiryczne lub łączenie elementów wiedzy na określony temat.
• Dedukcja - jest rozumowaniem logicznym, wnioskowaniem o niektórych elementach lub przedmiotach z danej całości. Obejmuje przechodzenie od ogółu do szczegółu.
• Indukcja-polega na wyprowadzeniu uogólnień na podstawie obserwacji faktów lub eksperymentów. Jest rozumowaniem od szczegółu do ogółu.
• Porównanie - zestawienie elementów w celu znalezienia różnych lub wspólnych właściwości.
• Uogólnienie - polega na teoretycznym lub praktycznym scaleniu rozłożonych części w całość, które w kompleksowym ujęciu pozwala na sformułowanie nowych twierdzeń.
• Wnioskowanie - jest procesem myślowym pozwalającym na wyprowadzanie oryginalnych wniosków zgodnie z prawem logiki. Jego zadaniem jest zwarte określenie najważniejszych wyników przeprowadzonych badań, a podstawą tego procesu są udokumentowane dane (A. Sadowski 2016, s. 61).

Procesy poznawcze kontrolowane

Są to takie procesy poznawcze, dzięki którym można sprawnie realizować liczne zadania, wymagających rozumowania (abstrakcyjne myślenie, rozumienie języka, reagowanie w dynamicznych sytuacjach). Proces ten polega na przekazaniu informacji z kory mózgowej do struktur podkorowych. Zachodzący proces wpływa na to czy wykonamy daną czynność i kiedy ją wykonamy oraz jesteśmy w stanie dokonać wyboru zgodnie z naszymi celami i wartościami. W tym procesie wymagana jest uwaga, wysiłek i duża świadomość (M. Jankowska-Mihułowicz 2013, s. 82).

Procesy poznawcze afektywne automatyczne

Procesy, gdzie bodźce przekazywane są ze struktur podkorowych do kory mózgowej. Następuje nieświadoma lub podświadoma ocena sytuacji i szybka reakcja, może się to wiązać z posługiwaniem się schematami poznawczymi, które w przeszłości dały pozytywne rezultaty. Wymagają niewiele wysiłku oraz małe zasoby uwagi. Procesy wpływają np. na odczuwanie lęku, przyjemności czy reagowanie podczas podejmowania decyzji (M. Jankowska-Mihułowicz 2015, s. 203).

Procesy poznawcze — artykuły polecane

Heurystyka — Analityczne myślenie — Funkcja informacyjna — Metoda badawcza — Hipoteza — Epistemologia — Dyferencjał semantyczny — Diagram procesu — Informacja

Bibliografia

• Apanowicz J. (2000), Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu, Gdynia
• Dąbrowski A. (2012), Wpływ emocji na poznawanie, Filozofia umysłu i kognitywistyka, Nr 3 (83)
• Jankowska-Mihułowicz M. (2013), Procesy poznawcze kontrolowanej jako wyznaczniki decyzyjności menedżera - w kontekście neuroekonomii, Modern Mangement Review, Nr 20
• Jankowska-Mihułowicz M. (2015), Procesy afektywne automatyczne jako wyznaczniki decyzyjności menedżera, Nr 13/1
• Krauzowicz J. (2013), Stres - konstruktor czy destruktor procesów poznawczych?, Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu
• Sadowski A. (2016), Poznanie naukowe i kanony nauki, Optimum. Studia Ekonomiczne, Nr 2 (80)
• Strelau J. (red.) (2007), Psychologia: podręcznik akademicki. Podstawy psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
• Żmijewska A. (2011), Psychologia, Zeszyt Naukowy, nr 2

Autor: Monika Głowacz