Oligarchia

Oligarchia - (gr. ὀλίγος - "mało" i ἄρχω - "władza") w języku potocznym jest to grupa ludzi zamożnych, przedstawicieli wielkiego biznesu, dominujących w jakiejś branży, którzy posiadają silny wpływ polityczny i wywierają presję na rządzących danym państwem. Ponadto, członkowie oligarchii tworzą mało liczną grupę, która jest uprzywilejowana oraz wewnętrznie powiązana. Historycznie, znaczenie słowa "oligarcha", odnosiło się do osoby, która wchodziła w skład małej grupy sprawującej rządy, wywodzącej się z arystokracji rodowej, bądź majątkowej.

Tl;dr

Artykuł opisuje zjawisko oligarchii, czyli dominacji grupy zamożnych osób nad konkretną branżą z wpływem na władze polityczne. Początki oligarchii zaznaczają się już od starożytnych czasów, z konkretnymi przykładami z Polski XVII i XVIII w. Współczesne przykłady dotyczą głównie krajów byłego ZSRR, gdzie pojawiają się tzw. "oligarchowie paliwowi", ale także Chin, gdzie władza jest przekazywana w obrębie wąskiego, uprzywilejowanego grona. Oligarchia ma wpływ na demokrację poprzez faworyzowanie interesów oligarchów i utrudnianie zmian mających na celu reformę gospodarki, a także prowadzi do korupcji i nepotyzmu. Przywoływane są również przykłady polskich oligarchów, którzy szybko zbudowali swoje bogactwo i wpływy polityczne.

Historia oligarchii

Źródła oligarchii sięgają czasów antycznych, gdzie w starożytnej Grecji została ona wspomniana przez Arystotelesa w jego Polityce. Oznaczające w języku greckim słowo "możnowładca" zostało w niej skrytykowane i przedstawione przez filozofa jako ustrój zdegenerowany Mimo to, owa forma rządów była obecna w Atenach (do czasu wojen z Persami) oraz w Sparcie, gdzie wąskie uprzywilejowane grono nazwane było geruzją.

W okresie XVII i XVIII wieku na terenie Polski pojawiła się odmiana oligarchii, zwana oligarchią magnacką. Polegała ona na istotnym wpływie najzamożniejszych rodów ówczesnej Polski na poltykę wewnętrzną i zewnętrzną królestwa. To również z tych rodów wybierani byli ważni urzędnicy państwa. Ponadto, zasada liberum veto już wtedy zyskiwała popularność wśród ówczesnych możnowładców.

Przykłady współczesnych oligarchów

Obecnie zjawisko oligarchii jest widoczne głównie w krajach byłego Związku Radzieckiego, tj. Rosja, Ukraina, gdzie większość bogaczy to oligarchowie paliwowi. Przedstawicielami rosyjskiej oligarchii jest między innymi Roman Abramowicz, który swoją pozycję zbudował poprzez działalność w branży gazowniczej za rządów Borysa Jelcyna. Również Michaił Chodorkowski uzyskał miano oligarchy, dzięki swojej firmie Jukos (przedsiębiorstwo naftowe). Na Ukrainie sytuacja oligarchii jest również zauważalna. Przedstawicielami owej grupy u naszych wschodnich sąsiadów są między innymi Rinat Achmetow (metalurgia, bankowość, kopalnie węgla kamiennego), Petro Poroszenko, potentat rynku cukierniczego czy Dmytro Firtasz, który swoje bogactwo i wpływy osiągnął działalnością w gazownictwie.

Oligarchia jest obecna również w innych państwach. Najczęściej spotykana jest w krajach o ustroju komunistycznym, czego najlepszym przykładem są Chiny. Tam, władza przekazywana jest w obrębie wąskiego, uprzywilejowanego grona, które z pokolenia na pokolenie utrzymuje swoje wpływy w Państwie Środka.

Wpływ oligarchii na demokrację

Oligarchia może wpływać na procesy demokratyczne w różny sposób, głównie ze względu na swoje majątkowe i polityczne zasoby. Członkowie oligarchii mogą korzystać ze swojego wpływu, aby faworyzować swoje interesy oraz utrudniać zmiany mające na celu reformę gospodarki czy ograniczenie ich wpływu. W wielu przypadkach oligarchowie próbują utrzymać ścisły kontakt z politykami, finansować kampanie wyborcze, a czasami nawet wkroczyć do polityki jako osoby pełniące funkcje publiczne. Takie sytuacje zwykle prowadzą do korupcji, nepotyzmu i osłabienia zasad demokratycznych.

Społeczeństwo "oligarchiczne", gdzie władza polityczna znajduje się w rękach głównych producentów, chroni ich prawa własności, ale często wprowadza także znaczne bariery wejścia dla nowych przedsiębiorców. Demokracja, charakteryzująca się szerszym rozproszeniem władzy politycznej, nakłada podatki redystrybucyjne na producentów, ale zazwyczaj unika barier wejścia. Kiedy w demokracji podatki są wysokie, a wynikające z barier wejścia zniekształcenia są niskie, społeczeństwo oligarchiczne osiąga większą efektywność. Z upływem czasu niesprawność, spowodowana przez bariery wejścia w oligarchii, pogarsza się, gdy przewaga komparatywna w przedsiębiorczości przesuwa się od istniejących graczy na rynku. Typowy wzorzec to wzrost i upadek społeczeństw oligarchicznych: Społeczeństwo oligarchiczne może najpierw wzbogacać się, ale później zostaje w tyle za podobnym społeczeństwem demokratycznym. Zauważa się także, że demokracje mogą być bardziej zdolne do wykorzystania nowych technologii. Nierówny podział dochodów może utrzymywać niesprawne instytucje oligarchiczne (Acemoglu 2008).

Skala zasięgu globalnego

Zjawisko oligarchii nie ogranicza się tylko do jednego kraju czy regionu, ale występuje globalnie. Kraje związane z oligarchią mają różne systemy polityczne i historyczne tła, ale wspólnym elementem jest skupienie się bogactwa i władzy w rękach wąskiej grupy ludzi. Oligarchowie działają na całym świecie, inwestując w różne przemysły, od surowców naturalnych po nieruchomości i media. W niektórych krajach zdarza się, że oligarchowie są zamieszani w praktyki takie jak pranie brudnych pieniędzy lub unikanie podatków, eskalując swoje działania na szczeblu międzynarodowym.

Reakcja społeczności międzynarodowej na oligarchię

Społeczność międzynarodowa podejmuje pewne kroki mające na celu ograniczenie wpływów oligarchów, zwłaszcza w krajach uważanych za systemy demokratyczne. Organizacje międzynarodowe, jak Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Unia Europejska, przyjmują różne strategie mające na celu ograniczenie wpływów oligarchów, na przykład przez promowanie przejrzystości finansowej czy wprowadzenie sankcji wobec tych osób za korupcję czy łamanie praw człowieka. Również kraje są zainteresowane przeciwdziałaniem wpływom oligarchów na swoją politykę, m.in. poprzez regulację finansowania partii politycznych czy przepisy antykorupcyjne.

Oligarchia w Polsce

W Polsce zjawisko oligarchii również można zaobserwować. Określenie "oligarcha" w stosunku do polskich przedsiębiorców posiada zdecydowanie negatywny wydźwięk. Stosuje się je w kontekście interesów pomiędzy przedsiębiorcą, a państwem, szczególnie w kontekście prywatyzacji, przetargów państwowych czy dużego zainteresowania strategicznymi sektorami gospodarki. Wśród opinii publicznej i mediów taka współpraca rodzi wiele podejrzeń nie tylko pod kątem domniemanego oligarchy, ale również ministerstw czy przedsiębiorstw państwowych.

Podczas przemian ustrojowych oraz zmian gospodarczych w latach 90. XX wieku, również w naszym kraju pojawiła się grupa biznesmenów, którzy szybko zbudowali swoje bogactwo oraz zyskali wpływy polityczne. Mianem "oligarcha" opinia publiczna określa najczęściej takie osoby jak Ryszard Krauze, znany biznesnem, który dorobił się dzięki inwestycjom w finansach, budownictwie, wydobyciu ropą naftową czy branży informatycznej. Innymi przykładami są również Zygmunt Solorz-Żak działający w telekomunikacji, mediach, finansach czy Lew Rywin, niedyś wpływowy przedsiębiorca przemysłu filmowego i mediów. Nieżyjący już biznesmeni, tacy jak Aleksander Gudzowaty (gazownictwo) czy Jan Kulczyk (nieruchomości, ropa naftowa, gaz ziemny, infrastruktura, energetyka) również byli nazywani przez opinię publiczną "polskimi oligarchami" z racji ich licznych konotoacji politycznych.

Oligarchia — artykuły polecane

Unia personalna — Kartel — Społeczeństwo obywatelskie — Think-tank — Teoria dominacji przedsiębiorstwa — Tulipmania — Międzynarodowe Targi Poznańskie — Korupcja — Yuppie

Bibliografia

• Acemoglu (2008), Oligarchic Versus Democratic Societies, Journal of the European Economic Association, Vol. 6, No. 1
• Arystoteles (2006), Polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN
• Balicki W., Małecki A. (2009), Dwadzieścia lat transformacji gospodarczej w Polsce Aspekty systemowe i makroekonomiczne, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu
• Czapliński W., Orzechowski K. (1967), Synteza Dziejów Polskiego Państwa I Prawa Demokracja Szlachecka I Oligarchia Magnacka, Kwartalnik Historyczny
• Giedroyć J. (red.) (1999), Kultura, Wydania 624-627, Instytut Literacki
• Konończuk W. (2016), Fundament Systemu Starzy I Nowi Oligarchowie na Ukrainie, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia
• Kulesza R. (2003), Starożytna Sparta, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
• Strona internetowa: Oligarcha, Encyklopedia PWN online
• Świder K. (2019), Transformacja polityczna w Rosji w latach 90. XX wieku - główne problemy, Instytut Studiów Politycznych PAN

Autor: Adam Matusik