Zasada swobody umów

Zasada swobody umów - możliwość ukształtowania stosunku prawnego przez podmioty wedle woli z uwzględnieniem, aby cel nie sprzeciwiał się właściwości, ustawie i zasadom współżycia społecznego (Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny, s. 63).

TL;DR

Zasada swobody umów polega na możliwości kształtowania stosunku prawnego według woli stron, z uwzględnieniem zasad społecznych i ustawowych. Swoboda umów ma pewne ograniczenia, takie jak przestrzeganie ustaw, zasad współżycia społecznego i właściwości stosunku zobowiązaniowego. Ograniczenia te mają na celu ochronę słabszej strony umowy i zapobieganie nadużyciom. Przekroczenie granic swobody umów może prowadzić do nieważności umowy. Umowy, których wykonanie jest niemożliwe, mogą być uznane za ważne, ale nie podlegają wykonaniu.

Gwarancja prawna swobody umów

Wyróżniamy:

1. Pierwszą prawną gwarancję swobody umów kształtuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 20 wpisując w podstawowe zasady naszego kraju ustrój gospodarczy oparty na gospodarce rynkowej podkreślając wolnościowy charakter działalności gospodarczych.
2. Drugą prawną gwarancję swobody umów zapewnia Kodeks Cywilny wprost zezwalając na swobodne kształtowanie woli stron, którego właściwości i cel nie sprzeciwiają się stosunkowi, ustawie i zasadom współżycia społecznego (Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny, s. 63, Konstytucja RP z dn. 2 kwietnia 1997 r., s. 4).

Zakres swobody umów

Podmioty przystępujące do złożenia oświadczeń woli uzyskują autonomię w zakresie sporządzania typów umów będąc w tym zakresie nieograniczonymi do katalogu umów zawartych w Kodeksie Cywilnym.

Jest to uprawnienie wprowadzone nowelą z 1990 r. Okres PRL był przeszkodą wprowadzenia takiego rozwiązania z uwagi na kolizję pojęcia swobody z ówczesną ideą społeczno-gospodarczą skupioną na centralizmie sprzeciwiającym się odstępstwom od przyjętych przez władzę enumeratywnie określonych rodzajów umów oraz zasadom gospodarki rynkowej.

Opisywana zasada znajduje zastosowanie w stosunkach zobowiązaniowych, wykluczając to zastosowanie wśród prawnorzeczowych, spadkowych oraz rodzinnych gałęziach.

Należy podkreślić, iż zasada swobody umów nie znajduje zastosowania do jednostronnych czynności prawnych. Ważnym dla zrozumienia funkcjonowania systemu prawnego w opisywaniu swobody umów jest fakt, że autonomiczna swoboda w pewnym zakresie podlega ograniczeniom. W celu zapobiegania omijania prawa oraz jego sprzecznego wykorzystywania i nad interpretowania prowadzącego do stania w sprzeczności m.in. do zasad współżycia społecznego, pewne ograniczenia są konieczne.

Koniecznym jest, aby dla dobra stron uwzględniać nie samą treść, ale i cel. Celem umowy w tym rozumieniu jest zobowiązanie, które ma być wykonane w następstwie spełnionej umowy, ma on być planowany przez podmioty lub przynajmniej im znany.

Omawiane ograniczenia to:

• Ustawa
• Zasady współżycia społecznego
• Właściwości stosunku zobowiązaniowego (Brzozowski A. i in. 2019, s. 165-167).

Ograniczenia ustawowe

Zawarte postanowienia i cel nie mogą stać w sprzeczności z ustawą, normy bezwzględnie obowiązujące oraz semiimperatywne. W razie gdy postanowienie jest względnie wiążące i stoi w sprzeczności z umową, norma nie jest stosowana, a treść woli reguluje umowa. Ograniczenia mają na względzie również ochronę słabszej strony umowy, podkreślając stanowiska jednostek wobec dużych koncernów, za przykład możemy podać prawo konsumenta do odstąpienia od kontraktu dotyczącego kredytu konsumenckiego. Swoboda znajduje tu zastosowanie w rozumieniu ustalenia korzystniejszych niż podstawowe warunki umów (Radwański Z., Olejniczak A. 2018, s. 135,136).

Ograniczenia wynikające z zasady współżycia społecznego

Etyka przyjętych norm obowiązujących w danej społeczności zacieśnia swobodę do jej przyjętych granic, chroniąc zwyczaj w stosunkach międzyludzkich przed ich dewaluacją. Ochrona ma na celu wzmocnienie poczucia uczciwości i rzetelności ekspertów, tak aby uniknąć w jak największym stopniu relacji ujmujących zasadom słuszności. Sąd Najwyższy przyjmuje to kryterium za znaczące określając za sprzeczne z przyjętymi zasadami relacji ludzkich"umowy dławiące" np. windowanie niebotycznych odsetek za opóźnienia w świadczeniu (Brzozowski A. i in. 2019, s. 174-176, 178, Mróz P. 2003, str 50).

Ograniczenia wynikające z właściwości stosunku zobowiązania

Najważniejsza zasada wynikają z tego ograniczenia stanowi, że umowa jest wiążąca tylko wobec zawierających. Zapewnia to ochronę osób niezwiązanych tzw. trzecich, zapewniając bezpieczeństwo obrotu prawnego. Kategorycznie traktowane są stosunki zobowiązaniowe, w których strona przeciwna mogłaby dowolnie kształtować swoje obowiązki i przy tym obowiązki strony przeciwnej. Zauważalny wyjątek stanowią tu umowy oparte na stosunkach obrotu profesjonalnego, za przykład można tu podać gwarancję bankową, tak liberalne stanowisko jest ograniczone tylko to tego rodzaju stosunków (Radwański Z., Olejniczak A. 2018, s. 137-139).

Konsekwencje przekraczania granic

Najważniejszą konsekwencją przekraczania granic w stosunkach zobowiązujących jest jej nieważność, ale należy podkreślić, że jeżeli granice są przekroczone tylko w części dotyczącej umowy, to poczytuje się umowę za ważną w pozostałych częściach, chyba że nawet w przypadku braku zawartych stanowisk objętych nieważnością czynności nie dałoby się dokonać. Przekroczenie wyżej wymienionych granic skutkuje nieważnością bezwzględną umowy będącej z sprzeczności z ustawą. Natomiast jeżeli w przepisach szczególnych przewidziane są inne skutki dla swobody kreowania zobowiązania, te normy znajdą zastosowanie i umowa obarczona wadliwością, ale zawarta, zyska status skutecznej. Jeżeli postanowienie nie jest wiążące dla drugiej strony stosunku, to postanowienie chociażby niedozwolone i sprzeczne zasady słuszności kontraktowej zawarte w umowie są ważne (Radwański Z., Olejniczak A. 2018, s. 139,140, Brzozowski A. i in. 2019, s. 176-178).

Swoboda umów a niemożliwość świadczenia

Niewątpliwie bezcelowe jest zawieranie umów, których realizacja nie może być dokonana. W ustawie jasno jest wskazana reguła mówiąca o nieważności świadczenia niemożliwego, jednak tylko wtedy gdy nieważność występowała w chwili zawarcia umowy. To znaczy, że w przypadku, gdy niemożliwość świadczenia nastąpiła później, to umowę poczytuje się za ważną, lecz należy zaznaczyć, że taka umowa nie podlega wykonaniu, w tym przypadku zastosowanie znajdują przepisy dotyczące skutków niewykonania zobowiązania (Radwański Z., Olejniczak A. 2018, s. 140,141).

Zasada swobody umów — artykuły polecane

Umowa ustna — Umowa cywilno-prawna — Ogólne warunki ubezpieczenia — List intencyjny — Sąd polubowny — Forma umowy — Pełnomocnictwo — Czynność prawna — Umowa zastawu

Bibliografia

• Brzozowski A. i in. (2019), Zobowiązania - część ogólna, Wolters Kluwer, Warszawa
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483
• Mróz P. (2003), Zasada swobody umów, Studenckie Zeszyty Naukowe, tom 6/9
• Podkowik J. (2015), Wolność umów i jej ograniczanie w świetle Konstytucji RP, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa
• Radwański Z., Olejniczak A. (2018), Zobowiązania - część ogólna, C.H. Beck, Warszawa
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

Autor: Michał Gumieniak

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.