Wykluczenie społeczne

Wykluczenie społeczne to sytuacja, w której dana jednostka będąca członkiem społeczeństwa nie może normalnie uczestniczyć w działaniach obywateli tego społeczeństwa, przy czym ograniczenie to nie wynika z jej wewnętrznych przekonań, ale znajduję się poza kontrolą wykluczonej jednostki. Wykluczenie społeczne jest zjawiskiem wielowymiarowym i w praktyce oznacza niemożność uczestnictwa w życiu gospodarczym, politycznym jak i kulturowym, w wyniku braku dostępu do zasobów, dóbr i instytucji, ograniczenia praw społecznych oraz deprywacji potrzeb.

TL;DR

Wykluczenie społeczne to niemożność uczestnictwa w życiu społecznym z powodu braku dostępu do zasobów i instytucji. Nie należy utożsamiać go z ubóstwem, choć mogą się wzajemnie wpływać. Bezdomność jest formą wykluczenia społecznego. Grupami najbardziej narażonymi są osoby niepełnosprawne, chore psychicznie, uzależnieni, bezrobotni, samotnie wychowujące dzieci, starsze osoby i imigranci. Przyczyny wykluczenia to brak pracy, nałogi, ubóstwo, problemy psychiczne. Rodzina jest ważna w walce z wykluczeniem, choć niektóre mogą być dysfunkcyjne. Mierniki wykluczenia to poziom ubóstwa, bezrobocia, brak edukacji. Program ONZ mierzy wykluczenie społeczne za pomocą wskaźników takich jak oczekiwana długość życia i poziom analfabetyzmu.

Ubóstwo a wykluczenie społeczne

Często błędnie pojęciem wykluczenia społecznego utożsamia się z pojęciem ubóstwa. Mimo iż są to pojęcia pokrewne to wykluczenie społeczne jest pojęciem szerszym, gdyż oprócz niskich dochodów zwraca też uwagę na inne czynniki powodujące wyłączenie jednostek z funkcjonowania w życiu społecznym. Zależność między ubóstwem, a wykluczeniem społecznym może mieć charakter sprzężenia zwrotnego tzn. ubóstwo może powodować wykluczenie, ale i może być jego skutkiem.

Bezdomność jako forma wykluczenia społecznego

Kwestia bezdomności jest na ogół powszechna i zauważalna. Uważa się, że dotyczy ona ludzi, którzy w danym okresie nie posiadają i nie są w stanie sami zapewnić sobie schronienia w postaci pomieszczenia mieszkalnego. Jednak według naukowców zjawisko to nie posiada jednej i stałej definicji, z powodu jego dynamiki. Za najczęstsze przyczyny tego problemu społecznego podaje się brak stałych dochodów, uzależnienia, uchodźstwo czy właśnie brak tolerancji społecznej, co wiąże się bezpośrednio z problemem wykluczenia wśród społeczeństwa. Bezdomność jako przejaw wykluczenia społecznego jest przyczyną wielu wydarzeń i impulsów systemowych, dlatego Rząd Polski, opierając się na Ustawie o pomocy społecznej, wprowadził "Program wspierający powrót osób bezdomnych do społeczności" (2010). W obszarze walki z tym problemem podaje się trzy główne pola interwencji:

• Pomoc chwilowa w stanach kryzysowych - interwencje przeciwdziałające sytuacji zamieszkiwania na ulicy,
• jednoczenie społeczne - programy wychodzenia z bezdomności oraz pomagające wrócić na rynek pracy,
• profilaktyka bezdomności - szeroko rozumiana praca socjalna, która pomaga określić czynniki prowadzące do bezdomności, takie jak nałogi, przemoc domowa, upośledzenia, choroby psychiczne czy bezrobocie.

Grupy narażone na wykluczenie

Grupami społecznymi najbardziej narażonymi na wykluczenie społeczne są:

• osoby niepełnosprawne,
• osoby chore psychicznie,
• uzależnieni,
• długotrwale bezrobotni,
• opuszczający zakłady karne i poprawcze,
• kobiety samotnie wychowujące dzieci,
• ofiary patologii życia rodzinnego,
• osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych,
• starsze osoby samotne,
• bezdomni,
• dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych oraz wychowujące się poza rodziną,
• osoby będące imigrantami oraz członkowi mniejszości narodowych (np. członkowie społeczności romskiej).

Prawdopodobieństwo dotknięcia wykluczeniem zwiększa się gdy jednostka posiada kilka cech charakterystycznych dla wyżej wymienionych grup społecznych (np. uzależniony, długotrwale bezrobotny chronicznie chory imigrant).

Przyczyny wykluczenia społecznego a rola rodziny w tej sytuacji

Przyczyn wykluczenia społecznego dopatruje się najczęściej w braku pracy, nałogach (alkoholizm, narkomania), ubóstwie, bandytyzmie, zaburzeniach psychicznych, złej opinii wśród społeczeństwa czy trudnościach komunikacyjnych. Większość powodów wykluczenia społecznego ma swoje podłoże w środowisku rodzinnym. Rodzina może być fundamentem, podporą oraz źródłem pomocy. Tym samym, posiada ogromny potencjał w kwestii wspierania człowieka między innymi w walce z przyczynami wykluczenia społecznego. Jednak niejednokrotnie ma się do czynienia z rodzinami dysfunkcyjnymi, patologicznymi, w których ciężko przezwyciężyć pewne schematy, ze względu na naturę środowiska i to właśnie one są zapalnikiem do alienacji. Samo wspomnienie takiej rodziny może budzić w człowieku niepokój, strach, stres. A funkcjonowanie w niej zostawia trwały ślad, pod postacią wspomnień, które nie pozwalają na przynależność do żadnej z grup.

Mierniki wykluczenia społecznego

Fakt, że wykluczenie społeczne dotyczy wielu płaszczyzn życia społecznego, sprawia problem z ustaleniem stałego katalogu zmiennych obserwowanych w celu mierzenia tego zjawiska w poszczególnych krajach. Często w celu uproszczenie miernikiem stopnia wykluczenia w społeczeństwie są takie zmienne jak: poziom ubóstwa (kryterium stanowi dochód per capita), stopa bezrobocia długoterminowego, odsetek młodzieży nie podejmującej kształcenia lub szkolenia zawodowego itp.

Najbardziej znanym współcześnie sposobem badania wykluczenia społecznego jest metodologia przyjęta przez Program ONZ na rzecz rozwoju przedstawiona w Human Development Report. Ze względu na duże różnice pomiędzy krajami rozwijającymi się, a krajami rozwiniętymi, skonstruowano dwa odmienne wskaźniki wykluczenia społecznego HPI (human poverty index).

HPI-1 dla krajów rozwijających się, skonstruowano w oparciu o następujące wskaźniki: prawdopodobieństwo, że noworodek nie dożyje 40 roku życia, stopa analfabetyzmu u dorosłych oraz deprywacja standardu życia (odsetek ludzi pozbawiony stałego dostępu do wody oraz odsetek dzieci z niedowagą).

HPI-2 dla krajów rozwiniętych z kolei mierzy wykluczenie społeczne na podstawie następujących wskaźników: prawdopodobieństw, że noworodek nie dożyje 60 roku życia, stopa analfabetyzmu funkcjonalnego dorosłych, odsetek ludności żyjący poniżej granicy ubóstwa.

Wykluczenie społeczne — artykuły polecane

Ubóstwo — Kolektywizm — Burn-out — Kultura narodowa — Dysfunkcje turystyki — Nierówności społeczne — Społeczeństwo obywatelskie — Diagnoza społeczna — Współczynnik dzietności

Bibliografia

• Czaja A., Suzańska W. (2010). Problemy wykluczenia społecznego - wybrane aspekty, Wydawnictwo Św. Krzyża w Opolu, Opole, s. 11-17, 23-29
• Dach Z. (2007), Ekonomiczno-społeczne problemy transformacji systemowej w Polsce, Wydawnictwo ekonomiczne w Krakowie, Kraków
• Dach Z. (2008), Rynek pracy w Polsce. Aspekty ekonomiczno-społeczne, Wydawnictwo Uniwersytetu ekonomicznego w Krakowie, Kraków
• Kaźmierczak - Kałużna I. (2015). Bezdomność jako forma wykluczenia społecznego w świetle wybranych aktów prawnych oraz dokumentów strategicznych i programowych, Opuscula Sociologica, nr 2, s. 24-30
• Nogowski J. (2015), Wykluczenie społeczne w kontekście ubóstwa i bezdomności, Civitas et Lex, nr 1 (5)
• Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej Dz.U. 2004 nr 64 poz. 593
• Wiśniewski Z. (red.) (2004), Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki, Oficyna ekonomiczna, Kraków

Autor: Łukasz Garlak, Karolina Kaletka

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.