Rewolucja agrarna

Rewolucja agrarna jest szeregiem procesów prowadzących do polepszenia warunków dla rozwoju rolnictwa. Dotyczy ona sfery ekonomicznej, społecznej i środowiskowej, dąży do zrównoważenia rozwoju rolnictwa i wyrównania różnic pomiędzy rolnictwem, a innymi sektorami gospodarki (A. Czyżewski, A. Matuszczak (2011), s. 5-6). Najbardziej znana rewolucja agrarna miała miejsce w XIX wieku i była “całokształtem przeobrażeń technicznych i społeczno-gospodarczych w rolnictwie Europy, które doprowadziły do wielkiego wzrostu produkcji" (Encyklopedia PWN). Elementami rewolucji z XIX wieku były likwidacja feudalizmu, rozpad stanowej struktury społeczeństwa oraz przemiana większych gospodarstw rolnych na kapitalistyczne przedsiębiorstwa. Historycznie problem agrarny dotyczył trzech głównych problemów - problemu ziemi, jako źródła dochodu i ograniczonych dochodów wytwórców, problemu technik uprawy ziemi oraz problemu społecznego, który obejmował relacje między ludnością wiejską, a miejską, oraz relacji pomiędzy przemysłem i rolnictwem (A. Czyżewski, A. Matuszczak (2011), s. 19). Oznacza to, że rewolucja agrarna może dotyczyć każdego z tych trzech obszarów.

TL;DR

Rewolucja agrarna to procesy mające na celu poprawę warunków rozwoju rolnictwa. Najbardziej znana rewolucja agrarna miała miejsce w XIX wieku i przyniosła wiele zmian społeczno-gospodarczych, takich jak uwłaszczenie chłopów i mechanizację rolnictwa. W Polsce rewolucja agrarna miała miejsce w latach 1807-1864 i różniła się w zależności od zaboru. Na terenie zaboru pruskiego przyniosła korzystne zmiany, natomiast w zaborach rosyjskim i austriackim skutki były mniej pozytywne, ze względu na małą ilość dużych miast i brak postępu technicznego.

Rewolucja agrarna XIX wieku

Rewolucja agrarna miała swój początek w Anglii i Niderlandach już pod koniec XVII wieku. Potem stopniowo rozszerzała się, aż objęła całą Europę na przełomie XVIII i XIX wieku (Encyklopedia PWN). Najważniejszą zmianą społeczno-gospodarczą podczas rewolucji było uwłaszczenie chłopów i przejście z systemu feudalnego na kapitalizm. Gospodarstwa rolne stały się własnością chłopów, którzy mogli sami decydować o uprawach. Chłopi nieposiadający ziemi byli skazani na emigrację, wstąpienie do armii lub przeprowadzkę do miasta. Rozwijający się szybko miejski rynek pracy wchłaniał te osoby, które były gotowe pracować za bardzo niskie wynagrodzenie. Kolejnym ważnym czynnikiem przyczyniającym się do zmian w rolnictwie była rewolucja przemysłowa, która zbiegła się w czasie z agrarną. Wprowadziła do niej mechanizację, która stała się kluczowym elementem w zwiększeniu wydajności pracy. Pojawienie się maszyn parowych diametralnie przyspieszyło pracę na roli (W. Sroka (2015) s. 61-65). Rosnące zapotrzebowanie na towary rolne w miastach skutkowało dużymi wpływami i inwestycjami w sektorze rolnym, dzięki czemu stale były udoskonalane narzędzia pracy rolników. Równocześnie coraz popularniejsze stawało się używanie nawozów mineralnych. Nastąpiło przejście z trójpolówki do płodozmianu (Encyklopedia PWN). Dzięki systemowi rotacji czterech pól umożliwiono hodowlę zwierząt gospodarczych przez cały rok.

Rewolucja agrarna w zaborach

W Polsce rewolucja agrarna miała miejsce w latach 1807-1864, a więc w czasach zaborów. Ze względu na ten podział, oraz na różne warunki życia w każdym z zaborów, w każdym z nich rewolucja przebiegała nieco inaczej. Początkiem reform był edykt dotyczący zniesienia poddaństwa osobistego chłopów w 1807 roku w zaborze pruskim. Początek całkowitego uwłaszczenia chłopów przewidywał natomiast edykt z 1811 roku, który zakładał również, że chłopi zostaną obarczeni wszystkimi ciężarami ekonomicznymi związanymi ze zmianą systemu rolnego. W zaborach rosyjskim i austriackim zmiany te miały miejsce znacznie później. Późniejsza rewolucja agrarna w Polsce dotyczyła ważnych zagadnień, takich jak:

• parcelacja - większe posiadłości ziemskie, należące do panów feudalnych oraz dobra kościelne zostały podzielone pomiędzy chłopów i przekształciły się w indywidualne gospodarstwa. Ziemia została przyznana małorolnym i bezrolnym chłopom, odmówiono jej natomiast chłopom uchylającym się od służby w wojsku,
• indeminizacja - obszarnicy, którym odebrano ziemię na rzecz reformy otrzymywali odszkodowanie, które musieli wypłacać albo rolnicy (np. zabór pruski) lub państwo (np. Królestwo Polskie),
• komasacja - scalanie niewielkich gruntów położonych w dużych odległościach od siebie (szachownica pól) w gospodarstwa o zwartej powierzchni, bez zmian posiadania,
• regulacja serwitutów - aby móc dobrze funkcjonować w nowej sytuacji musiały powstać przepisy regulujące prawa do korzystania z gruntów chłopskich, które przysługiwały zarówno chłopom jak i dziedzicom.

(S. Prutis (2019), s. 203-204)

Skutki rewolucji agrarnej na terenie Polski

W związku z podziałem Polski na zabory, skutki rewolucji były różne w zależności od zaboru. W zaborze pruskim rewolucja przyniosła wiele korzystnych zmian dla rolnictwa. W związku z komasacją gruntów, na jego terenie, powstały średniotowarowe oraz wielkotowarowe gospodarstwa rolne, które umożliwiały prowadzenie racjonalnej polityki rolnej. Efekty na tych terenach były porównywalne z efektami osiągniętymi w Europie Zachodniej, a należy pamiętać, że w niektórych krajach europy po reformie agrarnej produkcja żywności zwiększyła się nawet dwukrotnie. Niestety w pozostałych dwóch zaborach, skutki rewolucji nie były już, aż tak pozytywne. W zaborach rosyjskim i austriackim powstały gospodarstwa karłowate w postaci szachownicy, nie przeprowadzono ich komasacji. Małe areały ziemi doprowadziły do powstanie niekorzystnej struktury obszarowej na terenie wschodniej Polski. Niewielkie gospodarstwa rolne zaopatrywały przede wszystkim rodziny chłopów, możliwa była sprzedaż jedynie niewielkich nadwyżek żywności. Dodatkowo rolników obowiązywał kodeks dziedziczenia, który nakazywał im równy podział aktywów pomiędzy wszystkie dzieci, co doprowadziło do jeszcze większego rozdrobnienia i jeszcze mniej korzystnej struktury obszarowej (Sroka W. (2015) s. 64). Kolejnym problemem na terenie zaboru austriackiego i rosyjskiego był brak odpowiedniej ilości dużych miast, co utrudniało wdrażanie postępu technicznego - miasta nie były w stanie zapewnić miejsca dla odpływającej z rolnictwa nadwyżki siły roboczej. Zmiany ekonomiczne w tych nie były w stanie dorównać zmianom w zaborze pruskim, pozostały one zacofane, co doprowadziło do wieloletniego podziału rolnictwa polskiego na dwa obszary (S. Prutis (2019), s. 201-203).

Rewolucja agrarna — artykuły polecane

Dualizm ekonomiczny — Konurbacja — Miasto — Zielona rewolucja — BRICS — Industrializacja — Jedwabny szlak — Ochrona środowiska — Cykl Kondratiewa

Bibliografia

• Czyżewski A., Kułyk P. (2013), Kwestia rolna w teorii wyboru publicznego, Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, nr 3
• Czyżewski A., Matuszczak A. (2011), Dylematy kwestii agrarnej w panoramie dziejów, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 90
• Eskelner M. (2020), Od rewolucji neolitycznej do starożytnego rolnictwa, Cambridge Stanford Books, Cambridge
• Groniowski K. (1956), Problem rewolucji agrarnej w ideologii obozów burżuazyjno-demokratycznego w Polsce w latach 1850-1864, Przegląd historyczny 47, Zeszyt specjalny
• Podstawka M i in. (2016), Kwestia agrarna - niektóre jej przejawy i przyczyny, Kwestia agrarna Zagadnienia prawne i ekonomiczne, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa
• Prutis S., Bieluk J. (2017), Studia Iruidica Agraria Tom XV, Temida 2, Białystok
• Sroka W. (2015), Historyczne uwarunkowania dominacji drobnych gospodarstw rolnych w rolnictwie Europy Środkowo-Wschodniej, Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych, nr 4
• Strona internetowa: Rewolucja agrarna, Encyklopedia PWN online

Autor: Arkadiusz Sikora