Transformacja ustrojowa

Transformacja ustrojowa dotyczy zmian zachodzących wewnątrz systemu politycznego lub (oraz) partyjnego danego kraju (lub grupy krajów). Przeobrażenia te mogą być związane ze zmianą systemu rządzenia, sprawowania władzy. Niejednokrotnie wiąże się to ze zmianą elit rządzących. W przypadku procesu przekształceń w obrębie systemu mówimy o transformacji modyfikującej tzw. wąskiej. Przeobrażenia mogą doprowadzić do zmiany ustroju państwa z jednego do drugiego, całkowicie odmiennego. Mamy wówczas do czynienia z transformacją systemową tzw. szeroką. Transformacją systemową, czyli radykalną zmianą społeczno polityczną nastąpiła w krajach Europy Środkowo - Wschodniej po 1989 roku. Doszło do zamian ustroju politycznego, zmian świadomości społecznej i politycznej, a także przejęcia odmiennego systemu wartości, innej kultury prawnej. Fazy transformacji systemowej wg Huntington'a:

• Rozpad rządów autorytarnych
• Tranzycja
• Konsolidacja
• Dojrzewanie demokracji

Transformacja może zostać zainicjowana oddolnie przez ogół społeczeństwa lub też odgórnie przez aparat rządzący. W przypadku przemian mających miejsce w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych mamy do czynienia z połączeniem inicjatywy odgórnej i oddolnej ze wskazaniem na aparat partyjny.

Kolejnym etapem będącym niejednokrotnie jest konsekwencją transformacji ustrojowej jest transformacja gospodarcza. W przypadku krajów byłego Związku Radzieckiego, w tym Polski mówimy o transformacji wolnorynkowej. Transformacja wolnorynkowa jest to proces przechodzenia z gospodarki centralnie planowanej, gdzie dominuje system nakazowo - rozdzielczy do gospodarki kapitalistycznej, czyli wolnorynkowej. Transformacja wolnorynkowa jest procesem skomplikowanym, długotrwałym i trudnym nie tylko ze względów czysto techniczno-ekonomicznych, ale też polityczno-społecznych. Z tych względów przeobrażenia mogą być przeprowadzona jedynie częściowo lub nawet cofane. Proces transformacji mający miejsce w Polsce na przełomie lat 80. I 90 XX wieku ma charakter długofalowy. Należy mierzyć go nie w miesiącach czy latach, ale dziesięcioleciach.

TL;DR

Artykuł opisuje transformację ustrojową i gospodarczą w Polsce po 1989 roku. Obrady Okrągłego Stołu były kluczowym momentem negocjacji między władzą a opozycją. Zawarte postanowienia dotyczyły m.in. przywrócenia Senatu, wolnych wyborów do Sejmu i powołania urzędu Prezydenta. Nowele kwietniowa i grudniowa wprowadziły zmiany w Konstytucji, umożliwiając demokratyczne państwo prawnego i pluralizm polityczny.

Obrady Okrągłego Stołu a zmiany ustrojowe w Polsce

Obrady Okrągłego Stołu uznaje się jako wydarzenia symboliczne w dziejach Polski. Trwały one od 6 lutego 1989 roku do 5 kwietnia 1989 roku w Warszawie. Rozpoczęcie i zakończenie rozmów miało miejsce w Pałacu Radziwiłłowskim - obecnie jest to Pałac Prezydencki. Zapoczątkowały one negocjacje dotyczące zmiany obowiązującego w Polsce ustroju politycznego. Uczestnikami spotkania byli reprezentanci zarówno ówczesnej władzy, jak i demokratycznej opozycji. W ciągu tych dwóch miesięcy, obrady prowadzone były w trzech głównych zespołach:

• do spraw reform politycznych
• do spraw pluralizmu związkowego
• do spraw gospodarki i polityki społecznej

oraz kilkunastu podzespołach dotyczących konkretnych dziedzin, np. ekologii, górnictwa, nauki czy rolnictwa. Każdej z grup przewodniczyli członkowie obu ugrupowań politycznych (tj. władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz opozycji).

Dwumiesięczne negocjacje zostały zwieńczone szeregiem postanowień, z których najważniejsze to:

• przywrócenie funkcjonowania Senatu, którego członkowie mieli zostać wybrani za pomocą wolnego głosownia,
• niecałkowicie wolne wybory do Sejmu - w wyborach do Sejmu mogli startować przedstawiciele partii i zrzeszeń strony rządzącej, natomiast pozostałe 35% miejsc przeznaczono dla kandydatów, którzy nie identyfikowali się z żadną partią,
• powołanie urzędu Prezydenta, który miał być wybierany przez Zgromadzenie Narodowe na 6-letnią kadencję oraz określenie jego funkcji m.in.: zapewnienie stabilności Polski, przywilej znoszenia instytucji Sejmu i Senatu oraz możliwość zwołania wyborów,
• rozwiązanie Rady Państwa,
• podniesienie rangi i możliwości działania Sejmu,
• powrócenie zasady dotyczącej pluralizmu politycznego, czyli możność istnienia wielu partii politycznych,
• możliwość istnienia stowarzyszeń, rejestracja NSZZ "Solidarność",
• ustanowienie zasady niezależności sądów,
• wzrost znaczenia i roli związków zawodowych,
• umożliwienie wszystkim ugrupowaniom partyjnym dostępu do mediów (J. J. Wiatr i in. 2003, s. 44, 50-52).

Nowela Kwietniowa

Tuż po zakończeniu obrad, 7 kwietnia 1989 roku, ustanowiono nowelę kwietniową, tzn. uchwalono ustawę o zmianie Konstytucji z 1952 roku. Nowelizacja zakładała wprowadzenie postanowień Okrągłego Stołu m.in. powołanie instytucji Prezydenta i przyznanie mu konkretnych przywilejów (np. prawo weta, zlikwidowania Sejmu czy prawo zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego), utworzenie Senatu oraz Krajowej Rady Sądownictwa. Ustalono wówczas również zasady organizowania i przeprowadzania wyborów (M. Kruk, J. Wawrzyniak 2011, s. 173).

Nowela Grudniowa

29 grudnia 1989 roku uchwalono kolejną ustawę o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wprowadzone zmiany zakładały m.in.: ustanowienie zasady demokratycznego państwa prawnego, pluralizmu politycznego, wprowadzenie nowej nazwy państwa tj. "Rzeczpospolita Polska" oraz godła Polski, którym stał się orzeł biały w koronie na czerwonym tle (M. Kruk, J. Wawrzyniak 2011, s. 175).

Transformacja ustrojowa — artykuły polecane

Jednolity Akt Europejski — Traktat Rzymski — Rada Europejska — Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności — Rada Europy — Demokracja bezpośrednia — Traktat z Schengen — Organizacja Narodów Zjednoczonych — Unia Europejska — Organizacja projektów wielozespołowych

Bibliografia

• Blok Z. (2006), Transformacja jako konwersja funkcji wewnątrzsystemowych na przykładzie Polski, Poznań
• Kołodko G. (2009), Sukces na dwie trzecie. Polska transformacja ustrojowa i lekcje na przyszłość, Polska transformacja i jej przyszłość, tom 1
• Kruk M., Wawrzyniak J. (2011), Transformacja ustrojowa w Polsce 1989-2009, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
• Wiatr J. (red.) (2003), Demokracja Polska 1989-2003, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

Autor: Dorota Wlodarczyk, Agnieszka Dudkiewicz