Ubezwłasnowolnienie

Ubezwłasnowolnienie to według Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ograniczenie praw jednostki do udziału w referendum oraz prawa wybierania. (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, 1997, art. 62) Ponieważ ubezwłasnowolnienie stanowi instrument prawa cywilnego, jest w nim szczegółowo opisane. Według tej ustawy ubezwłasnowolnienie polega na pozbawieniu lub ograniczeniu zdolności do czynności prawnych. W związku z powyższym jednostka nie ma możliwości wpływania na własne życie. Nadrzędnym jego celem jest ochrona prawna jednostki, która nie jest w stanie samodzielnie i świadomie decydować o sobie. Kodeks cywilny wyróżnia dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: całkowite i częściowe. (Kodeks cywilny, 1964) Jak podaje Wydział Statystyki i Analiz Wymiaru Sprawiedliwości Ministerstwa Sprawiedliwości w 2012 roku w Polsce 74 005 osób pozostawało ubezwłasnowolnionych.

TL;DR

Artykuł omawia ubezwłasnowolnienie w Polsce, które polega na ograniczeniu praw jednostki do udziału w referendum oraz prawa wybierania. Istnieje ubezwłasnowolnienie całkowite, które pozbawia jednostkę zdolności do czynności prawnych, oraz ubezwłasnowolnienie częściowe, które jedynie je ogranicza. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawierać umów, zawierać małżeństwa, wykonywać pewnych zawodów, a także nie może brać udziału w wyborach. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może podejmować czynności prawne, ale muszą być zatwierdzone przez kuratora. Sprawy o ubezwłasnowolnienie są prowadzone przez sądy, a wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć małżonek, krewni, przedstawiciel ustawowy lub prokurator okręgowy. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie wymaga opinii biegłych psychiatrów. Ubezwłasnowolnienie jest kontrowersyjne ze względu na ograniczenie godności i wolności jednostki, jednak jest stosowane w sytuacjach, gdy jednostki zagrażają bezpieczeństwu lub porządkowi publicznemu.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Ubezwłasnowolnienie całkowite ma miejsce wówczas, gdy jednostka została całkowicie pozbawiona zdolności do czynności prawnych. Dla jednostki ubezwłasnowolnionej całkowicie, ustanawia się opiekę, jeśli nie pozostaje ona jeszcze pod rodzicielską władzą. Ubezwłasnowolnienie musi być orzeczone przez sąd i dotyczy osoby, która:

• ukończyła 13 lat,
• jest chora psychicznie, cierpi na niedorozwój umysłowy, narkomanię, pijaństwo, inne zaburzenia psychiczne,
• z powodu choroby psychicznej, zaburzeń nie może sama kierować swoim postępowaniem.

(M. Zima, 2007, nr 19/20, s. 6-7)

Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie może:

• zawierać umów,
• sporządzać testamentu oraz go odwołać, nie może również być wykonawcą testamentu,
• zawierać małżeństwa,
• sprawować rodzicielskiej władzy nad swoimi dziećmi,
• przysposobić ani uznać dziecka (w przypadku mężczyzn),
• być kuratorem i opiekunem prawnym,
• brać udziału w wyborach, zarówno jako wybierany jak i wyborca,
• wykonywać zawodów takich jak: sędzia, prokurator, adwokat, urzędnik państwowy, notariusz,
• osobiście podejmować decyzji o zamiarze leczenia, zarówno leczenia psychiatrycznego, nie może wyrażać zgody na operacje i niektóre badania (zgody te wydaje przedstawiciel ustawowy)
• wziąć pożyczki z banku, kredytu,
• składać wniosków o socjalną pomoc,
• odbierać socjalnej renty i innych socjalnych świadczeń, np. alimentów.

(I. Markiewicz, 2014, nr 4, s. 205)

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Ubezwłasnowolnienie częściowe to takie, które jedynie ogranicza zdolność do czynności prawnych. Orzeka je sąd. Może dotyczyć osoby, która:

• ukończyła 18 lat,
• jest chora psychicznie i stwierdzono u niej niedorozwój umysłowy, jest narkomanem lub alkoholikiem,
• z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego, narkomanii i pijaństwa nie może samodzielnie prowadzić swoich spraw,
• nie wymaga ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale potrzebna jest jej pomoc w prowadzeniu jej spraw,
• ma inne zaburzenia psychiczne.

(M. Zima, 2007, nr 19/20, s. 6-7)

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może podejmować czynności prawne, jednak każdorazowo muszą one być zatwierdzone przez kuratora, ustalonego przez sąd. Czynności, które może podejmować to:

• przyjęcie spadku, bez możliwości osobistego sporządzania,
• przyjęcie darowizny,
• zawarcie małżeństwa, jednak wyłącznie z pozostaniem w rozdzielności majątkowej ze współmałżonkiem,
• nawiązywanie stosunku pracy i dokonywanie czynności prawnych, które dotyczą stosunku pracy. Jeśli natomiast działania sprzeczne są z dobrem osoby, kurator za zgodą sądu może taki stosunek pracy unieważnić i rozwiązać.

Zabrania jej się natomiast:

• sprawowania władzy rodzicielskiej,
• przysposobienia dziecka, bycia opiekunem i kuratorem,
• posiadania biernego i czynnego prawa wyborczego,
• wykonywania zawodów takich jak: sędzia, adwokat, prokurator, urzędnik państwowy, notariusz.

(I. Markiewicz, 2014, nr 4, s. 206)

Składanie wniosku o ubezwłasnowolnienie

Sprawy o ubezwłasnowolnienie są prowadzone przez sądy okręgowe w miejscu zamieszkania osoby, której dotyczy postępowanie. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć:

• małżonek,
• krewni w linii prostej: dzieci, wnuki, rodzice, dziadkowie,
• rodzeństwo,
• przedstawiciel ustawowy,
• prokurator okręgowy.

Jeśli osoba nie posiada przedstawiciela ustawowego, krewni nie mogą zgłosić wniosku o wszczęcie postępowania. Przedstawicielem ustawowym mogą być:

• rodzice sprawujący władzę rodzicielską nad niepełnoletnim dzieckiem,
• opiekun ustanowiony dla osoby małoletniej,
• opiekun ustanowiony dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej.

(M. Zima, 2007, nr 19/20, s. 11)

Biegli postępowaniu o ubezwłasnowolnienie jednostki

W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie powołuje się specjalistę, jeśli zachodzi konieczność wyjaśnienia okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Dotychczasowe unormowania kodeksu postępowania cywilnego wskazują w art. 553, że osoba, która ma być ubezwłasnowolniona musi być zbadana przez jednego lub więcej biegłych psychiatrów.

Do głównych zadań lekarza należy wskazanie, czy osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie przejawia objawy choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, a zwłaszcza pijaństwa, narkomanii. Opinia wydana przez biegłego lub biegłych oprócz oceny stanu psychicznego powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu zdolności jednostki do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie oraz zachowanie tej osoby. Na podstawie opinii biegłych sąd może zalecić obserwację osoby w zakładzie leczniczym przez okres nie dłuższy niż sześć tygodni z możliwością przedłużenia tego okresu do trzech miesięcy (D. Hajdukiewicz, 2009, nr 5, s. 612)

Ubezwłasnowolnienie a godność człowieka

Z ubezwłasnowolnieniem wiąże się zagadnienie godności człowieka. Godność człowieka jest przyrodzona. Oznacza to, że człowiek posiada ją od urodzenia. Jej cechami są: niezbywalność i nienaruszalność. (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, 1997, art. 30) Wynika z indywidualności każdego człowieka. Do cech godności zalicza się także autonomię, czyli możliwość postępowania zgodnie z własną wolą. Ubezwłasnowolnienie powoduje ograniczenie godności i wolności, co wywołuje liczne kontrowersje wśród opinii publicznej. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w artykule 31 nadmienia jednak, że ograniczenie praw niektórych jednostek jest stosowane wyłącznie w sytuacji, gdy jednostki te zagrażają bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu, moralności publicznej lub wolności praw innych jednostek w państwie demokratycznym (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, 1997, art. 31)

Ubezwłasnowolnienie — artykuły polecane

Rzecznik Praw Obywatelskich — Postępowanie sądowe — Stosunek przysposobienia — Osoba fizyczna — Koncesja — Kurator sądowy — Dane osobowe — Postępowanie cywilne — Orzeczenie lekarskie

Bibliografia

• Duś M. (2016), Stosowanie instytucji ubezwłasnowolnienia w polskim systemie prawnym, Internetowy Przegląd Prawniczy TBSP UJ
• Hajdukiewicz D. (2009), Zmienione unormowania powoływania biegłych lekarzy w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie, Psychiatria Polska, tom XLIII, nr 5
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483
• Markiewicz I., Heitzman J., Pilszyk A. (2014), Ubezwłasnowolnienie - instytucja wciąż potrzebna?, Via Medica, Tom 11, nr 4
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
• Zima M. (2007), Ubezwłasnowolnienie osoby z niepełnosprawnością intelektualną, Sprawni w prawie, zeszyt nr 19/20
• Zima M. (2010), Ubezwłasnowolnienie w świetle Konstytucji RP oraz konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami, Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego, Warszawa

Autor: Natalia Kudełko, Andrzej Grochal

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.