Niepełnosprawność

Niepełnosprawność - stan, w którym dana osoba nie spełnia ogólno przyjętych norm normalności. Komponenty mogące przemawiać za uznaniem osoby jako niepełnosprawnej to: niemożność zaspokojenia własnych potrzeb i obrony, naruszanie norm społecznych (sam fakt obecności takiej osoby powoduje uczucie dyskomfortu u jednostek przebywających w jej otoczeniu), nieracjonalne i/lub niekonwencjonalne zachowania, brak kontroli (Z. Woźniak 2008, s. 51).

TL;DR

Artykuł omawia definicje niepełnosprawności oraz różne modele jej rozumienia. Przedstawia również statystyki dotyczące aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w Polsce w latach 2002-2016. Artykuł informuje również o prawach i zobowiązaniach pracodawców wobec osób niepełnosprawnych, takich jak ograniczenie czasu pracy, zapewnienie odpowiednich usprawnień i udzielanie zwolnień oraz dodatkowego urlopu wypoczynkowego. Osoby niepełnosprawne mają również prawo do dodatkowej przerwy w pracy.

Definicje niepełnosprawności

W 2000 roku Unia Europejska definiowała osobę niepełnosprawną jako tą, która "z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma poważne trudności albo nie jest w stanie wykonywać czynności, które osoba w tym wieku zazwyczaj jest zdolna wykonywać (Z. Woźniak 2008, s. 54)".

Według Międzynarodowej Organizacji Pracy osoba taka charakteryzuje się poważnymi problemami w uzyskaniu pracy, zachowaniu jej, awansowaniu lub możliwości powrotu po przerwie, z powodów rozpoznanej niepełnosprawności fizycznej, intelektualnej, psychicznej lub sensorycznej (Z. Woźniak 2008, s. 54).

Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych ONZ podaje, że znaczenie niepełnosprawności ewoluuje na przestrzeni lat. Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które "mają długotrwałe fizyczne, umysłowe, intelektualne lub dotyczące zmysłów uszkodzenia, mogące w oddziaływaniu z różnymi barierami utrudniać im pełne i skuteczne uczestnictwo w społeczeństwie, na zasadach równości z innymi osobami (Z. Woźniak 2008, s.54)". WHO (Światowa Organizacja Zdrowia)podaje, że niepełnosprawność to efekt barier (fizycznych i społecznych) napotykanych przez osobę, która żyje w środowisku interakcji międzyludzkich (Z. Woźniak 2008, s. 54).

Główne modele niepełnosprawności

Na przestrzeni lat kreowały się różne podejścia i modele dotyczące niepełnosprawności, są nimi m.in.:

1. Medyczny model niepełnosprawności jest oparty na przeświadczeniu, że źródło zjawiska jakim jest niepełnosprawność znajduje się w człowieku oraz wynika z odchyleń od ogólno obowiązującej normy zdrowotnej. Zakłada - jako główny aspekt pomocy takim osobom - pomoc w przystosowaniu do życia w społeczeństwie (W. Bąba 2015, s. 23).
2. Socjalny model niepełnosprawności traktuje niepełnosprawność jako kategorię administracyjną. Kategoryzacja takich osób określa odpowiednie przywileje i uprawnienia przypisane poszczególnej grupie. Przez wzgląd, że osoby niepełnosprawne nie mogą utrzymywać się samodzielnie to wymagają nakładów świadczeń socjalnych, pomocy społecznej i dobroczynności społeczeństwa. Powiela się tutaj podejście z modelu medycznego dotyczącego źródła niepełnosprawności twierdzącego jakoby znajdowało się ono w człowieku (W. Bąba 2015, s. 24).
3. Model niepełnosprawności oparty na prawach człowieka, w którym niepełnosprawność to "interakcja między osobą z niepełnosprawnością a środowiskiem, w którym osoba ta żyje (W. Bąba 2015, s. 25)". Źródło niepełnosprawności znajduje się poza samą jednostką, a konkretniej mówiąc w środowisku, w którym przebywa, a negatywny wpływ takiego stanu nie jest związany z problemami zdrowotnymi czy sytuacją materialną, ale wynika w głównej mierze z barier jakie jednostka napotyka w codziennym życiu (W. Bąba 2015, s. 25)

Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych w Polsce w latach 2002-2016

W badaniach BAEL badających aktywność zawodową osób niepełnosprawnych w latach 2002-2016 podzielono takie osoby na osoby niepełnosprawne ogółem, na biernych zawodowo oraz aktywnych zawodowo. Pośród drugiej grupy dodatkowo zawarto kategorie bezrobotnych, pracujących, a także ich sumę razem. Według tych statystyk liczba osób niepełnosprawnych ogółem systematycznie spadała (z drobnymi odstępstwami), z liczby 4 299 000 do 3 209 000 osób w 2016r. Wśród aktywnych zawodowo sytuacja wśród pracujących również finalnie była niższa porównując stan na 2002 rok (637 tys. osób) z rokiem 2016 (468 tys. takich niepełnosprawnych). W tym przypadku jednak wzrosty i spadki w tych latach były znacznie częstsze, choć nieznaczne w liczbach (zanotowano 5 wzrostów, po kilkanaście tysięcy osób na każdy). Liczba bezrobotnych systematycznie spadała, aż do roku 2010 (81 tys. takich osób), w którym nastąpił ponowny wzrost bezrobotnych-aktywnych zawodowo i utrzymywał się on do roku 2013 (97 tys. osób), po którym znów odnotowano spadek w następnych latach (57 tys. osób bezrobotnych w roku 2016). Patrząc na dane dot. niepełnosprawnych biernych zawodowo pomimo generalnej tendencji spadkowej dwa razy odnotowano wzrost - pierwszy w 2004 roku (o 5 tys. osób w porównaniu z rokiem poprzedzającym) i drugi w 2012 (o 3 tys. osób w porównaniu z rokiem poprzedzającym). Finalnie w 2016 niepełnosprawnych osób biernych zawodowo odnotowano 2 684 000, podczas gdy w 2002r. było ich 3 523 000 (D. Kobus-Ostrowska 2018, s. 113).

Pracownik niepełnosprawny

Osoby o stwierdzonej niepełnosprawności obowiązują inne zasady i prawa niż te dotyczące osób w pełni sprawnych. Kompleksowe informacje znaleźć można przede wszystkim w specjalnie sporządzonych ustawach, kodeksach i rozporządzeniach. Treści tam zawarte tyczą się między m.in.:

• Czasu pracy

Osoba niepełnosprawna nie może spędzić w pracy dłużej niż 8 godzin na dobę oraz 40 godzin tygodniowo. W przypadku osoby zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności czas ten skraca się do 7 godzin na dobę oraz 35 godzin tygodniowo. Dodatkowo osoba niepełnosprawna bez względu na poziom niepełnosprawności nie może pracować w wymiarze godzin nadliczbowych ani porze nocnej (Ustawa o rehabilitacji… 1997, s. 31).

• Zobowiązania pracodawcy

"Pracodawca jest obowiązany zapewnić niezbędne racjonalne usprawnienia dla osoby niepełnosprawnej pozostającej z nim w stosunku pracy, uczestniczącej w procesie rekrutacji lub odbywającej szkolenie, staż, przygotowanie zawodowe albo praktyki zawodowe lub absolwenckie (Ustawa o rehabilitacji...1997, s. 41)". Osoba niepełnosprawna musi zgłosić pracodawcy swoje potrzeby, a ten w miarę swoich możliwości (finansowych i organizacyjnych) jest zobowiązany wprowadzić odpowiednie zmiany (Ustawa o rehabilitacji… 1997, s. 41).

• Prawa do korzystania ze zwolnień od pracy

Osoba niepełnosprawna (w stopniu umiarkowanym lub znacznym) zachowa prawo do wynagrodzenia w dwóch przypadkach:

1. W okresie do 21 dni uczestniczy w turnusie rehabilitacyjnym, jednak sytuacja taka nie może się zdarzyć więcej niż raz w roku (Ustawa o rehabilitacji…1997, s. 32). Zwolnienia udziela się na podstawie wniosku wystawionego przez lekarza sprawującego opiekę nad pracownikiem oraz przedstawionego pracodawcy w odpowiednim terminie (Rozporządzenie Ministra… 2003).
2. Zachodzi potrzeba wykonania badań specjalistycznych, zaopatrzenia w sprzęt medyczny lub jego wymianę z zastrzeżeniem, że czynności te nie mogą zostać wykonane poza godzinami pracy (Ustawa o rehabilitacji… 1997, s. 32).

• Prawa do dodatkowego urlopu wypoczynkowego

W całym roku kalendarzowym osobie niepełnosprawnej przysługuje dodatkowe 10 dni urlopu wypoczynkowego. Aby otrzymać prawo do dodatkowego urlopu niepełnosprawny musi przepracować co najmniej jeden rok, liczony od dnia zaliczenia go do jednego ze stopnia niepełnosprawności (Ustawa o rehabilitacji… 1997, s. 31). Urlop wypoczynkowy udzielany jest na takich samych zasadach jak ten przysługujący pracownikom bez stwierdzonej niepełnosprawności, który wynosi odpowiednio 20 dni w przypadku stażu pracy poniżej 10 lat i 26 dni powyżej tego okresu (Ustawa Kodeks Pracy 1974, s. 87). Oznacza to, że osoba niepełnosprawna pracująca w danym zakładzie pracy poniżej 10 lat otrzymuje 30 dni urlopu, a w przypadku dłuższego stażu pracy - 36 dni.

• Uprawnienia do dodatkowej przerwy w pracy

Każdemu pracownikowi pracującemu min. 6 godzin w ciągu doby przysługuje co najmniej 15 minut przerwy (Ustawa Kodeks Pracy 1974, s. 73). Jednak niezależnie od tego prawa osobie niepełnosprawnej przysługuje dodatkowo również kolejne 15 minut przerwy w celu wypoczynkowym lub poprawienia sprawności fizycznej (Ustawa o rehabilitacji… 1997, s. 31).

Niepełnosprawność — artykuły polecane

Badania do pracy — Work-life balance — Renta inwalidzka — Wypadek — Godziny nadliczbowe — Osoba bierna zawodowo — Stażysta — Dni wolne — Absencja

Bibliografia

• Bąba W. (2015), Analiza i ocena polskiego systemu zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków
• Głodkowska J. (2014), Autorstwo życia a niepełnosprawność - ponawiane odczytywanie idei normalizacji, Człowiek - Niepełnosprawność - Społeczeństwo, nr 1
• Kobus-Ostrowska D. (2018), Aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnością, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 maja 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania zwolnień od pracy osobom o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym Dz.U. 2003 nr 100 poz. 927
• Rudnicki S. (2014), Niepełnosprawność i złożoność, Studia socjologiczne, nr 2
• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141
• Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Dz.U. 1997 nr 123 poz. 776
• Woźniak Z. (2008), Niepełnosprawność i niepełnosprawni w polityce społecznej, Academica Wydawnictwo SWPS, Warszawa

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.

Autor: Anna Kłapeć