Otwarty dostęp

Otwarty dostęp (ang. open access) - powszechnie uznawany dostęp, pozbawiony ograniczeń do publikacji i innych zasobów umieszczonych w Internecie. Publikacje w otwartym dostępie są nazywane publikacjami cyfrowymi, które są pozbawione opłat i zbędnych ograniczeń prawnoautorskich i licencyjnych. Termin ten był wprowadzony w Deklaracji Budapeszteńskiej (BOAI) w lutym 2002 r. oraz został opracowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2015 r. w dokumencie "Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce".

Cele otwartego dostępu

Powstanie ruchu Open Access w kwestii wolnego i bezpłatnego udostępnienia wiedzy jest skutkiem rozwiązania problemu, który powstał pod koniec XX wieku w branży publikacji naukowych.

Celami otwartego dostępu są (P. Suber i in. 2013, s. 15-19):

• tworzenie optymalnych warunków dla rozwoju zainteresowań czytelników i wniosków informacyjnych użytkowników,
• rozwój baz danych dla personalnego użytku,
• zorganizowanie odpowiednich warunków dla użytkowników,
• udostępnienie użytkownikom darmowego dostępu do wiedzy.

Otwarty dostęp nie może być (P.Suber 2002):

• sposobem uniknięcia recenzji,
• możliwością pozbawienia posiadacza praw autorskich,
• sposobem pozbawienia dochodu autorów,
• możliwością ograniczenia wolności naukowców,
• sposobem uniknięcia przepisów antyplagiatowych.

Sposoby udostępnienia informacji

Możliwości usostępnienia informacji przez otwarty dostęp (P. Suber 2010):

1. Udostępnienie poprzez otwarte repozytorium, inaczej nazywany jest zieloną drogą;
2. Umieszczenie publikacji w otwartym czasopiśmie (droga złota);
3. Udostępnienie materiałów jednocześnie przez dwa sposoby omówione wyżej.

Zielona i złota droga

Otwarty dostęp umownie dzieli się na udostępnienie materiałów drogą złotą lub zieloną. Złota droga to zapewnienie otwartego dostępu w czasopismach lub książkach przez wydawcę, które mogą być gratis lub libre. Zielona droga to zapewnienie otwartego dostępu gratis lub libre bezpośrednio przez autora w repozytorium. Zgodznie z Kierunkiem rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego bardziej poleca złotą drogę (P. Suber i in. 2013, s. 51-54).

Instytucjonalna polityka otwartego dostępu

Wszystkie decyzje w otwartym dostępi podejmują autorzy. Od nich zależy, czy będą umieszczone ich publikacje w otwartych czsopismach (inaczej mówiąc udostępnienie prze złotą drogę), czy skorzystać się z otwartych repozytoriów (zielona droga).

Instytucjonalna polityka otwartego dostępu bazuje się na tzw. otwartym mandacie. Jest to jeden z rodzajów polityki otwartego dostępu, który mażna określić, jak "obowiązek otwartości", czy "wymóg otwartości" (K. Siewicz 2012, s. 13). Taki termin myli uczestników otwartego dostępu, bo taka polityka nie zawiera bezwzględnego wymogu otwartości. Przyczyny takich działań omówił Satuart Shieber z Harvardu (S. Shieber 2009):

1. Nie wszystkie uczelniane polityki nie mogą przekonać pracowników naukowych do ich przestrzegania,
2. Prowadzenie takiej polityki bazuje się na zachęcaniu rozwinięciu edukacji, a nie jest przymusem.

Czym może być otwarty dostęp

Otwarty dostęp bazuje się nie tylko na nauce przerodniczej, ale obejmuje taż naukę hunanistyczną. Otwarty dostęp obejmuje (P. Suber i in. 2013, s. 82-84):

1. Recenzowane artykuły naukowe (postprint),
2. Nierecenzowane preprinty, które zmienią się na recenzowane publikację naukowe (preprint to wszystkie artykówy przed rezenzją),
3. Rozprawę doktorskie i prace dyplomowe,
4. Dane badawcze,
5. Dane rządowe,
6. Kod źródłowy,
7. Prezentacje konferencyjne (referaty, prezyntacje, multimedia),
8. Monografie naukowe,
9. Podręczniki,
10. Powieści, opowiadania, sztuki teatralne i utwory poetyckie,
11. Gazety,
12. Rękopisy i dokumenty archiwalne,
13. Obrazy (zdjęcia, wykresy, mapy, ilustracje),
14. Pomoce dydaktyczne i edukacyjne,
15. Zdigitalizowane prace wydane drukiem.

Otwarty dostęp — artykuły polecane

Repozytorium — Wykluczenie cyfrowe — Algorytm ewolucyjny — Business intelligence — Internet — Digitalizacja — Złośliwe oprogramowanie — System informacji przestrzennej — Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu

Bibliografia

• Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (2015). Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce
• Shieber S. (2009). University open-access policies as mandates, The Occasional Pamphlet
• Siewicz K. (2012). Otwarty dostęp do publikacji naukowych, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
• Suber P. (2009). A field guide to misunderstandings about open access, "SPARC open Access Newsletter", nr 132
• Suber P. (2010). Eleventh hour for SCOAP3, "SPARC Open Access Newsletter", nr 152
• Suber P. (red.) (2013). Otwarty dostęp, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

Autor: Karyna Roman