Ekstrakt

Ekstrakt <łac. extractum = to, co wyciągnięte> [Szkiłądź H., 1980, s. 181] - składnik lub grupa składników wydobytych z mieszaniny stałych, płynnych lub gazowych produktów przy zastosowaniu odpowiedniego rozpuszczalnika (wody - ekstrakt wodny; eteru - eterowy itd.). [Duda I., 1994, s. 49].

Roztwór otrzymywany w procesie ekstrakcji, zawierający składnik lub składniki ekstrahowane, rozpuszczalnik użyty do ekstrakcji oraz niewielką ilość innych składników mieszaniny pierwotnej; ekstrahowany składnik lub składniki otrzymuje się przez oddzielenie rozpuszczalnika (np. przez destylację); niepożądane składniki mieszaniny pierwotnej są usuwane z e. w odrębnym procesie (np. przez krystalizację)[Kofman J. i in., 1998, s. 218]. Po oddzieleniu rozpuszczalnika otrzymuje się e. czysty (końcowy)[ Karolczuk-Kędzierska M., 2003, s. 396].

Ekstrakt może stanowić zarówno produkt gł. procesu (np. w otrzymywaniu metodą ekstrakcyjną tłuszczów zwierzęcych i roślinnych, olejków eterycznych, antybiotyków, witamin), jak i uboczny lub odpadkowy (np. w niektórych procesach ekstrakcyjnego rozdzielania produktów przerobu ropy naftowej, w oczyszczaniu i odbarwianiu gliceryny) [Suchodolski B., 1964, s. 349].

Ekstrakty otrzymuje się również z części roślinnych za pomocą ługowania (ekstrakcji) wodą, alkoholem, eterem itp. Ekstrakty zawierają przede wszystkim te składniki roślin, które rozpuszczają się w cieczach użytych do ekstrakcji. Niepożądane w niektórych e. składniki, jak np. białko, chlorofil i inne, usuwa się po odpowiednim stężeniu cieczy. Zależnie od konsystencji rozróżnia się e. rzadkie, gęste oraz stałe. Wiele e. znajduje częste zastosowanie w lecznictwie; poza tym odgrywają one pewną rolę, jako środki żywnościowe (rozmaite e. roślinne, mięsne itp.) [Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna, t. 4, b.r., s. 198].

W analityce wyróżnia się następujące rodzaje ekstraktów:

• e. areometryczny - suma substancji rozpuszczalnych w wodzie i nielotnych z parą wodną, oznaczanych areometrem. W skład e. areometrycznego wchodzą głównie: cukry (glukoza, fruktoza, sacharoza), kwasy organiczne i substancje mineralne; nie wchodzą natomiast: kwasy lotne, substancje zapachowe, alkohol i dwutlenek siarki. E. areometryczny mierzy się najczęściej areometrem Ballinga;
• e. bezcukrowy (zredukowany) - wartość uzyskana przez odjęcie sacharozy i cukrów bezpośrednio redukujących (wyrażonych jako cukier inwertowany) od ogólnej zawartości e. oznaczanego metodą piknometryczną. Stanowi sumę niecukrowych składników e. W skład e. bezcukrowego wchodzą: nielotne kwasy (jabłkowy, cytrynowy, winowy i in.), substancje azotowe organiczne, związki nieorganiczne (głównie potas, wapń, fosfor), barwniki, garbniki, hemicelulozy oraz glicerol (w przypadku win). E. bezcukrowy jest ważnym wskaźnikiem jakości takich produktów, jak: soki, wina, syropy, nektary itp. Wartości e. bezcukrowego są normowane, mniejsze wartości świadczą o rozcieńczeniu produktu wodą,
• e. densymetryczny - suma substancji rozpuszczalnych w wodzie i nielotnych z parą wodną, zawartych w badanej próbce produktu. Oznacza się go określając gęstość badanego roztworu (wyciągu) w temp. 15-20 °C i podając ją w stosunku do wody o temp. 4 °C. Do oznaczania stosuje się piknometr, a następnie odczytuje zawartość ekstraktu z tablic Windischa lub Plato-Grosfelda. Wynik podaje się w procentach wagowych lub w g na 100 cm3 roztworu (wyciągu). E. densymetryczny może być też oznaczony mniej dokładnie, za pomocą wagi hydrostatycznej,
• e. ogólny (całkowity) - suma nielotnych składników, czyli sucha pozostałość wolna od substancji lotnych. Termin używany najczęściej w odniesieniu do produktów przemysłu fermentacyjnego. E. ogólny oznacza się przez ważenie pozostałości po odparowaniu (np. wina) w określonych warunkach lub przez pomiar piknometrem gęstości produktu pozbawionego alkoholu i obliczenie (reguła Tabariego) lub odczyt e. z odpowiednich tablic;
• e. pozorny - e. roztworów (soków, wyciągów, syropów, win), oznaczony jedną z metod oznaczania e. (areometryczną, refraktometryczną, densymetryczną) bez usunięcia alkoholu z próbki. Zawarty w próbce alkohol powoduje błędy wskutek rozrzedzenia środowiska lub zmiany współczynnika refrakcji;
• e. refraktometryczny - suma substancji rozpuszczalnych w wodzie i nielotnych z parą wodną, oznaczana (np. w sokach owocowych lub roztworach sacharozy) za pomocą refraktometru;
• e. resztowy - wskaźnik jakości soków pitnych i napojów owocowych; różnica między e. bezcukrowym i zawartością kwasów organicznych wyrażoną jako kwasowość ogólna;
• e. rzeczywisty - e. roztworów (soków, wyciągów, syropów, win) oznaczany jedną z metod oznaczania e. (areometryczną, densymetryczną, refraktometryczną) po usunięciu alkoholu z próbki, np. przez odparowanie i uzupełnienie odparowanego alkoholu wodą do pierwotnej objętości próbki. E. rzeczywisty wyrażany jest często w g na 100 cm3 próbki [Duda I., 1994, s. 49-50].

W biologii stosuje się pojęcie ekstrakt zarodkowy - homogenat 10-dniowych zarodków kurcząt lub myszy oddzielony od resztek tkanek przez wirowanie. W.z. należy do tzw. pożywek naturalnych. Używany był powszechnie w starszych technikach hodowli tkanek. Pobudzał proliferację i migrację komórek z eksplantu oraz różnicowanie się komórek pigmentowych i komórek chrząstki. Obecnie jest jeszcze czasem stosowany w hodowlach komórek nerwowych i mięśniowych, a także w niektórych hodowlach narządowych.

Patrz też:

• Barwniki spożywcze

TL;DR

Ekstrakt to składnik wydobyty z mieszaniny produktów za pomocą rozpuszczalnika. Może być zarówno głównym produktem, jak i odpadkiem. Ekstrakty są otrzymywane również z roślin poprzez ługowanie. W analizie wyróżnia się różne rodzaje ekstraktów, takie jak areometryczny, bezcukrowy, densymetryczny itp. W biologii stosuje się ekstrakt zarodkowy.

Ekstrakt — artykuły polecane

Pieczywo — Metody oznaczania wody — Kwasowość — Galwanizacja — Klarowność — Próba (Towaroznawstwo) — Barwniki spożywcze — Higroskopijność — Areometria

Bibliografia

• Duda I. (red.) (1984), Słownik pojęć towaroznawczych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków
• Encyklopedia biologiczna, t. 12, Otałęga Z., Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 2000
• PWN (1965), Wielka Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa
• PWN (1975), Encyklopedia Powszechna PWN, PWN, Warszawa
• PWN (2004), Nowa encyklopedia powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Tokarski J. (red.) (1980), Słownik Wyrazów Obcych PWN, PWN, Warszawa
• Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna, t. 4, Wydawnictwo Gutenberga, Kraków [b.r.]

Autor: Kamil Kowalik