Najwyższa Izba Kontroli

Najwyższa Izba Kontroli
Polecane artykuły
Rząd Prezes Rady Ministrów Urząd wojewódzki Władza ustawodawcza Absolutorium Krajowa Izba Biegłych Rewidentów Doradztwo podatkowe Zarząd komisaryczny Rzecznik Praw Obywatelskich

Najwyższa Izba Kontroli (NIK) - zgodnie z artykułem 202 Konstytucji RP to bazowy organ kontroli Rzeczypospolitej Polskiej działający na zasadach kolegialności. Jedna z dwóch instytucji obok Rzecznik Praw Obywatelskich w państwie posiadająca rangę konstytucyjną . Zakres działań, istotę i charakter funkcjonowania NIK w głównej mierze reguluje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli. Obecnie budynek Najwyższej Izby Kontroli znajduje się w Warszawie na ulicy Filtrowej 57.

TL;DR

Najwyższa Izba Kontroli (NIK) to organ kontrolujący działalność państwa w Polsce. Istnieje od 1919 roku i ma rangę konstytucyjną. NIK kontroluje organy państwowe, samorządowe, jednostki organizacyjne oraz podmioty gospodarcze. Składa się z Prezesa, Wiceprezesów, Dyrektora Generalnego i członków Kolegium. NIK działa na zasadach kolegialności i ma za zadanie zapewnienie legalności, gospodarności i rzetelności w działalności kontrolowanych podmiotów.

Historia Najwyższej Izby Kontroli

Jako datę powstania Najwyższej Izby Kontroli Państwa uznaje się 7 lutego 1919r. Wówczas Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał dekret będący podstawą utworzenia tego organu kontroli. Była to instytucja bezpośrednio podlegająca Naczelnikowi Państwa. Mianował on zarówno prezesa, wiceprezesów jak i członków. Na mocy Konstytucji marcowej z 1921r. nastąpiła konstytucjonalizacja NIK. Dzięki ustawie z 3 czerwca 1921r. o Kontroli Państwowej organ ten uzyskał status działającego kolegialnie, który podlega bezpośrednio Prezydentowi Rzeczypospolitej. W latach 1944r.-1949r. czyli Polski Ludowej Biuro Kontroli przy prezydium Krajowej Rady Narodowej przejęło uprawnienia Izby do czasu zorganizowania NIKP. Rozdział VI Małej Konstytucji z 19 lutego 1947r. zawierał informację na temat powołania NIK. Jednak dopiero w 1949r. działalność NIK została reaktywowana po wejściu w życie nowej ustawy (z 9 marca 1949r. o kontroli państwowej) i funkcjonowała jako organ niezależny od rządu. Do tego czasu istniało Biuro Kontroli przy Radzie Państwa. Natomiast od 1952r. do 1957r. istniało Ministerstwo Kontroli Państwowej, które funkcjonowało w zamian za NIK. Zmiana ta wynikała z treści Konstytucji PRL z 22 lipca 1952r. Wzmacniała ona pozycję rządu, podporządkowując mu naczelny organ kontroli państwowej. Po nowelizacji Konstytucji PRL z dnia 10 lutego 1976r. oraz uchwaleniu ustawy z 27 marca 1976. o Najwyższej Izbie Kontroli nastąpiły istotne zmiany mówiące o tym, że nadzór nad NIK posiada Prezes Rady Ministrów, natomiast Prezes NIK jest jej członkiem. Kolejna nowelizacja Konstytucji PRL z dnia 8 października 1980r. i ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz. U. nr 22, poz. 81) doprowadziła do przeobrażenia NIK w organ sprawujący kontrolę nad działalnością rządu. Ostatecznie ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli i jej późniejsze nowelizacje do dziś regulują sposób działania tego organu

Podstawowe zasady

1. Zasada kolegialności
2. Zasada podległości NIK Sejmowi
3. Zasada legalności- zakres czynności i przepisy z nimi związane określone są w ustawie o NIK według której powinien działać ten organ
4. Zasada obiektywizmu - przejawia się poprzez rzetelne dokumentowanie wyników kontroli oraz bezstronne prowadzenie powierzonych zadań przez NIK i pracowników pełniących czynności kontrolne
5. Zasada prawdy materialnej-ustalenia kontrolera powinny być adekwatne do rzeczywistości
6. Zasada kontradyktoryjności w postępowaniu kontrolnym - dzięki niej osoby zainteresowane wynikiem kontroli mają możliwość m.in. zgłaszania zastrzeżeń do ustaleń postępowania kontrolnego, składania wyjaśnień
7. Zasada sprawności-głównym zadaniem jest terminowe i rzetelne wykonywanie zadań w celu osiągnięcia celu kontroli bez zbędnego nakładu pracy oraz w jak najkrótszym czasie

Zakres podmiotów kontrolowanych przez NIK

Kryteria kontroli NIK

1. legalność -przejawia się poprzez kontrolę zgodności podstawy prawnej z obowiązującym prawem w jednostce sprawdzanej przez NIK,
2. gospodarność -stawia pytanie pracownikom NIK czy poniesione nakłady przyniosły możliwe maksymalne efekty,
3. celowość- zweryfikowanie czy zamierzony cel został osiągnięty poprzez podejmowane działania,
4. rzetelność - sprawdzenie czy podjęte działania były zgodne z zasadami dobrej wiary a także wymaganiami wiedzy i techniki

Podmioty kontrolowane przez NIK:

1.Organy państwowe:organy administracji rządowej, NBP, państwowe osoby prawne oraz inne państwowe jednostki organizacyjne. Kryteria:legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. W tym przypadku zgodnie z art. 3 Ustawy o NIK przedmiotem kontroli jest całokształt działalności "Najwyższa Izba Kontroli (...), bada w szczególności wykonanie budżetu państwa oraz realizację ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno-administracyjnej, w tym realizację zadań audytu wewnętrznego, tych jednostek".

Z nieco innym sposobem postępowania kontrolnego mają do czynienia: Kancelaria Sejmu, Kancelaria Senatu, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Generalny Inspektora Ochrony Danych Osobowych, Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Krajowego oraz Państwowa Inspekcja Pracy. Zgodnie z art. 4.ust.1 ustawy o NIK: "Najwyższa Izba Kontroli kontroluje wykonanie budżetu, realizację zadań audytu wewnętrznego, gospodarkę finansową i majątkową".

Kolejną grupą podmiotów, które posiadają inny przedmiot kontroli NIK są: Trybynał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich, Sąd Najwyższy, Naczelny Sąd Administracyjny, Krajowa Rada Sądownictwa, Krajowe Biuro Wyborcze. Sprawdzeniu przez NIK podlega wyłącznie wykonanie budżetu państwa oraz gospodarka finansowa i majątkowa

2.Najwyższa Izba Kontroli ma prawo do kontroli organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych. Kryteria: legalności, gospodarności i rzetelności. Wynika to z art. 203 ust. 2 Konstytucji RP.

3.Najwyższa Izba Kontroli może weryfikować działalność jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek lub środki państwowe lub komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa. Kryteria:legalność i gospodarność.

Władze NIK

Prezes NIK

Prezes NIK zarządza Najwyższą Izbą Kontroli oraz koordynuje jej działalność, za co odpowiada przed Sejmem.Podstawą wyboru Prezesa NIK jest wniosek Marszałka Sejmu bądź grupy minimum 35 posłów. Następnie Sejm powołuje Prezesa NIK bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu Rozpoczęcie pełnienia obowiązków Prezesa NIK wiąże się z złożeniem przysięgi. Od momentu jej złożenia rozpoczyna się kadencja trwająca 6 lat. Dwie kolejne kadencje tej samej osoby to maksymalny czas sprawowania stanowiska Prezesa NIK. Odwołanie przez Sejm Prezesa NIK jest związane m.in. z sytuacjami takimi jak: zrzeknięcie się przez Niego stanowiska, niezdolność do wykonywanie tej funkcji na wskutek choroby, popełnieniem przestępstwa potwierdzonego prawomocnym wyrokiem Sądu Stanowisko Prezesa NIK wiąże się z apolitycznością- w myśl art. 19 ustawy nie może być członkiem żadnej partii politycznej, także zajmować innego stanowiska, jednak wyjątkiem jest stanowisko profesora szkoły wyższej. Nie może również prowadzić działalności publicznej, która nie jest w stanie pogodzić się z godnością jego urzędu.

Lista Prezesów NIK

"II Rzeczpospolita

1. Józef Higersberger, prezes NIKP w latach 1919-1921
2. Jan Żarnowski, prezes NIK w latach 1921-1926
3. Stanisław Wróblewski, prezes NIK w latach 1926-1930
4. Jakub Krzemieński, prezes NIK w latach 1930-1939

Polski rząd na uchodźstwie

1. Tadeusz Tomaszewski, prezes NIK na uchodźstwie w latach 1939-1949
2. Stanisław Okoniewski, prezes NIK na uchodźstwie w latach 1949-1966
3. Tadeusz Porębski, prezes NIK na uchodźstwie w latach 1967-1970
4. Ludwik Ząbkowski, prezes NIK na uchodźstwie w latach 1971-1973
5. Stanisław Kuniczak, prezes NIK na uchodźstwie w 1974 roku
6. Władysław Zaleski, prezes NIK na uchodźstwie w latach 1974-1978
7. Jan Berek, prezes NIK na uchodźstwie w latach 1978-1980
8. Franciszek Szystowski, prezes NIK na uchodźstwie w latach 1980-1989
9. Stanisław Borczyk, prezes NIK na uchodźstwie w latach 1989-1991

Polska Rzeczpospolita Ludowa

1. Jan Grubecki, dyrektor Biura Kontroli w latach 1944-1949
2. Henryk Kołodziejski, prezes NIK w latach 1947-1949
3. Franciszek Jóźwiak, prezes NIK w latach 1949-1952,

minister Kontroli Państwowej w latach 1952-1955

1. Roman Zambrowski, minister Kontroli Państwowej w latach 1955-1956
2. Konstanty Dąbrowski, prezes NIK w latach 1957-1969
3. Zenon Nowak, prezes NIK w latach 1969-1971
4. Mieczysław Moczar, prezes NIK w latach 1971-1983
5. Tadeusz Hupałowski, prezes NIK w latach 1983-1991

III Rzeczpospolita

1. Walerian Pańko, prezes NIK w 1991 roku
2. Lech Kaczyński, prezes NIK w latach 1992-1995
3. Janusz Wojciechowski, prezes NIK w latach 1995-2001
4. Mirosław Sekuła, prezes NIK w latach 2001-2007
5. Jacek Jezierski, prezes NIK w latach 2007-2013
6. Krzysztof Kwiatkowski, prezes NIK od 2013 roku"

Wiceprezesi

W myśl art. 21 ust.1 Ustawy o NIK w Najwyższej Izbie Kontroli mamy do czynienia z 3 wiceprezesami. Marszałek Sejmu powołuje wiceprezesów oraz odwołuje na wniosek Prezesa NIK.

Obecni wiceprezesi NIK:

1. Ewa Polkowska (od 1 VII 2016r.)
2. Mieczysław Łuczak (od 2 II 2015r.)
3. Wojciech Kutyła (od 26 IV 2012r.)

Dyrektor generalny NIK

Jest to osoba powoływana i odwoływana przez Prezesa NIK za zgodą Marszałka Sejmu. Obecnie urząd ten sprawuje Andrzej Styczeń.

Kolegium NIK

Skład Kolegium NIK

• Prezes NIK (sprawujący funkcję przewodniczącego),
• Wiceprezesi,
• Dyrektor Generalny NIK,
• 14 członków Kolegium (Zgodnie z art. 22 ust.2. Ustawy o NIK połowa członków to przedstawiciele nauk ekonomicznych bądź prawnych, pozostałych 7 członków to Radcy Prezesa NIK lub dyrektorzy kontrolnych jednostek organizacyjnych NIK. Jeden z tych członków zostaje powołany przez Prezesa NIK na stanowisko Sekretarza Kolegium NIK).

Kadencja członków Kolegium jest krótsza od kadencji Prezesa NIK i trwa 3 lata od momentu ich powołania

Kompetencje Kolegium NIK ukazywane są poprzez trzy różne grupy uprawnień:

• uprawnienia zatwierdzające - składa się na nie zatwierdzenie analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej a także aprobowanie sprawozdania z działalności NIK w roku poprzednim.
• uprawnienia stanowiące-powiązane są bezpośrednio z uchwaleniem opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów, wnioskami w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów związanych z działalnością organów wykonujących zadania publiczne oraz wystąpieniami w skład których wchodzą zarzuty powstałe w wyniku kontroli, dotyczące działalności osób wchodzących m.in. w skład Rady Ministrów, kierujących urzędami centralnymi, Prezesa Narodowego Banku Polskiego.do tego typu uprawnień Kolegium NIK należy również uchwalanie projektów: zarówno statutu i budżetu Najwyższej Izby Kontroli jak i rocznego plan pracy.
• uprawnienia opiniodawcze-polegające na opiniowaniu przebiegu kontroli i informacji dotyczących szczególnie istotnych postępowań kontrolnych oraz innych spraw wniesionych przez Prezesa Najwyższej Izby Kontroli albo przedstawionych przez co najmniej 1/3 członków Kolegium

Bibliografia

• Buczkowski J.(2011), Prawo konstytucyjne RP (Instytucje wybrane), WSPiA, Przemyśl-Rzeszów
• Oficjalna strona NIK
• Jasiurska-Kluczek E.(2017), Informacja o wynikach kontroli wykonania w 2016 r. planu finansowego Polskiej Agencji Kosmicznej Najwyższa Izba Kontroli-Delegatura w Gdańsku
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483
• Kwiatkowski K. (2015), System zapewnienia jakości procesu kontrolnego w Najwyższej Izbie Kontroli, Najwyższa Izba Kontroli, Nr 3
• Olesiewicz A.(2016), Roczny plan pracy Najwyższej Izby Kontroli , Najwyższa Izba Kontroli, Nr 1
• Repetowska-Nyc M.(2017), Kontrola państwowa.Jawność i przejrzystość finansów publicznych, Najwyższa Izba Kontroli, Nr 1
• Sarnecki P. (red.) (2014), Prawo konstytucyjne, C.H. Beck, Warszawa
• Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz.U. 1995 Nr 13 poz. 59)

Autor: Sylwia Prokop