Zniekształcenia poznawcze

Zniekształcenie poznawcze - skłonność do uznawania stanowisk, opinii eksperckich, które pochodzą z wiadomego źródła, za wiarygodne, bezsprzeczne i niekwestionowane. Zdaniem T. Zaleśkiewicza i współautorów, zjawisko to polega na budowaniu swoich zdań i decyzji na tych opiniach bez brania pod uwagę faktycznego stanu wiedzy takiego eksperta w jakiejś dziedzinie (T. Zaleśkiewicz i in. 2015, s. 60-61). Zdaniem N. Artienwicza są to zbadane nieracjonalne postępowania ludzi w sytuacjach, kiedy muszą podjąć decyzję, dokonać wyboru (N. Artienwicz 2013, s. 14).

TL;DR

Zniekształcenia poznawcze to skłonność do uznawania opinii ekspertów za niekwestionowane. Najpopularniejsze zniekształcenia to efekt pewności, efekt odbicia, efekt izolacji, efekt wąskich ram, efekt posiadania, błąd zakotwiczenia, błąd dostępności, efekt kosztów utopionych, efekt pędu owczego i lęk przed nieznanym. Zniekształcenia mają wpływ na postrzeganie rynku przez konsumentów i inwestowanie. Praca zmianowa może negatywnie wpływać na procesy poznawcze, takie jak postrzeganie, uwaga i pamięć.

Najbardziej znane zniekształcenia poznawcze

R. Nagaj wyróżnia spośród wielu kilka najpopularniejszych zniekształceń (R. Nagaj 2018, s. 4):

• efekt pewności - polega on na wybieraniu tych opcji, które są pewne, zamiast tych, które mogą przynieść większe korzyści, lecz wiążą się również z jakimś, nawet małym ryzykiem
• efekt odbicia - uciekanie podmiotów gospodarczych od decyzji, które są ryzykowne wtedy, kiedy chodzi o zyski i podejmowanie ryzykownych wyborów, gdy chodzi o straty
• efekt izolacji - dokładne i szczegółowe analizowanie alternatywnych opcji, przy jednoczesnym lekceważeniu cech wspólnych tych alternatyw i koncentrowaniu się na różnicach między nimi
• efekt wąskich ram - polega na tym, że z pozoru drobne, mało ważne zmiany kontekstu jakiejś kwestii mogą skutkować dużymi zmianami w podejmowanych decyzjach
• efekt posiadania - mówi o tym, że ludzie w sytuacji, gdyby mieli coś sprzedać, domagaliby się wyższej kwoty, niż w sytuacji, gdyby chcieli tę samą rzecz od kogoś kupić
• błąd zakotwiczenia - polega na tym, że ludzie posiłkują się we własnych wyborach tzw. kotwicą, czyli informacjami, które nie są istotne
• błąd dostępności - polega na zbytnim koncentrowaniu się podmiotów gospodarczych na zdarzeniach, zjawiskach, które zapamiętali i łatwo je sobie przypomnieć
• efekt kosztów utopionych - trzymanie się podjętych już zamierzeń nawet wtedy, kiedy zmieniają się warunki, a wcześniejsze decyzje byłyby nieopłacalne w aktualnej sytuacji
• efekt pędu owczego - podejmowanie decyzji naśladując ludzi, do których chcemy się upodobnić
• lęk przed nieznanym - uciekanie od wyborów w sytuacji, kiedy nie ma wystarczających informacji o otoczeniu, co mogłoby skutkować podjęciem nierozsądnej, nieracjonalnej decyzji

Wpływ na postrzeganie rynku przez konsumentów

Jak podaje R. Nagaj, zniekształcenia poznawcze zmieniają sposób postrzegania rynku przez konsumentów i przedsiębiorstwa. Te przedsiębiorstwa, które wiedzą o istnieniu takich zniekształceń są w stanie w należyty sposób na nie reagować w celu zmniejszenia ryzyka rynkowego czy osiągnięcia większego zysku. Autor podaje tutaj jako przykład rynek energii elektrycznej, na którym również pojawiają się zniekształcenia. Mogą one powodować np. niezdolność konsumentów do wybrania sprzedawcy energii. Wiedza o takich zjawiskach daje firmom możliwość zmiany i skupienia się raczej na tym, czego potrzebują konsumenci. Pozwala także sprzedawcom energii na prognozowanie reakcji konsumentów w celu jak najlepszego dobrania ofert cenowych i umożliwienia im łatwego porównywania różnych ofert (R. Nagaj 2018, s. 4).

Zniekształcenia poznawcze a inwestowanie

M. Czerwonka i M. Rzeszutek twierdzą, że także inwestorzy mogą podlegać zniekształceniom poznawczym. Jako przykład podają oni zbytnią pewność siebie. Często zdarza się, że inwestorzy są pewni swoich nadzwyczajnych zdolności inwestycyjnych, w efekcie czego są bardziej skłonni do podejmowania decyzji, które są ryzykowne i nierzadko mają bardzo niekorzystne skutki. Charakterystyczny jest tutaj nadmierny optymizm, co można zaobserwować podczas popełniania błędów przy planowaniu. Według autorów takie osoby nie potrafią wyciągać wniosków ze swoich błędów. Drugim przykładem zniekształcenia jest jest tzw. mentalne księgowanie. Jest to wybiórcze analizowanie różnych aspektów decyzji związanych z finansami. Tacy inwestorzy stwarzają sobie w głowie odrębne konta dla różnych transakcji zamiast potraktować je jako jeden rodzaj inwestycji (M. Czerwonka, M. Rzeszutek 2011, s. 32).

Wpływ pracy zmianowej na procesy poznawcze

K. Nowak pisze, że osoby pracujące w trybie zmianowym są narażone na niedostatek snu i stres, co skutkuje zaburzeniami w procesach poznawczych, takich jak postrzeganie, uwaga czy pamięć. Wykonując pracę w nocy, kiedy organizm powinien odpoczywać, odczuwamy wyższy poziom zmęczenia, a także zmniejsza się nasza czujność. Z kolei odpoczywając w dzień po pracy nocnej rodzi się problem z jakością snu. Ponadto, często tacy pracownicy muszą jeszcze zajmować się obowiązkami domowymi za dnia, czego skutkiem jest niewyspanie. Jak podaje autor, niedobór snu obniża jakość pracy, którą wykonujemy a także zwiększa możliwość wypadków. Według badań, długotrwała praca zmianowa skutkuje pogorszeniem pamięci, jak również wiąże się z wolniejszym przetwarzaniem informacji. Trudniejsze staje się utrzymanie uwagi i wydłuża się czas reakcji (K. Nowak 2018, s. 16-18).

Zniekształcenia poznawcze — artykuły polecane

Ekonomika informacji — Dysonans poznawczy — Pewność siebie — Pułapki myślenia — Anomalia — Podstawowy błąd atrybucji — Warunki podejmowania decyzji — Asymetria informacji — Wyuczona bezradność

Bibliografia

• Artienwicz N. (2013), Rachunkowość behawioralna jako interdyscyplinarny nurt rachunkowości i społecznych nauk o zachowaniu, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości tom 71 (127)
• Czerwonka M., Rzeszutek M. (2011), Analiza zachowań inwestycyjnych inwestorów giełdowych oraz studentów kierunków ekonomicznych i psychologicznych z perspektywy finansów behawioralnych, Studia i prace Kolegium Zarządzania i Finansów, zeszyt naukowy 107
• Nagaj R. (2018), Metody behawioralne w ocenie zachowań konsumentów na rynku energii elektrycznej, Rynek Energii nr 3 (136)
• Nowak K. (2018), Mózg po godzinach: wpływ pracy zmianowej na funkcjonowanie poznawcze pracowników, Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka, 563 (08)
• Zaleśkiewicz T. (red.) (2015), Efekt aktywnej rekomendacji czy efekt konfirmacyjny? Mechanizm zniekształceń poznawczych w ocenie autorytetu epistemicznego na przykładzie ekspertów z dziedziny finansów, Psychologia Ekonomiczna, nr 8

Autor: Katarzyna Kozioł