Wykładnia przepisów prawnych

Wykładnia przepisów prawnych (inaczej interpretacja prawna) - jest to zespół czynności, które zmierzają do ustalenia prawidłowej treści normy prawnej, zawartej w przepisach. Często dochodzi do wątpliwości co do znaczenia jakiegoś przepisu w trakcie procesu stosowania prawa przez organy administracji czy wymiar sprawiedliwości, wtedy wykładnia prawa może być środkiem, który pozwala na przezwyciężenie tego problemu (Siuda W. 2007, s. 23-24). Zdaniem części teoretyków wykładnia to nic innego jak proces rozumienia przepisów prawnych (Morawski L. 2015, s. 135).

TL;DR

Wykładnia przepisów prawnych to proces ustalania prawidłowej treści normy prawa. Może być stosowana w przypadku wątpliwości co do znaczenia przepisu. Etapy wykładni to: ustalenie wątpliwości, ustalenie prawidłowego znaczenia, rozstrzyganie kolizji interpretacyjnej, formułowanie decyzji interpretacyjnej. Wykładnię można podzielić ze względu na moc wiążącą, metodę i zakres. Luka w prawie może być uzupełniona drogą analogii z innym przepisem lub zasadami ogólnymi prawa. Materiały interpretacyjne to normy prawne, doktryny, orzecznictwo, materiały komparatystyczne, materiały przygotowawcze, opinie biegłych i wiedza specjalistyczna.

Etapy wykładni

Uporządkowany zespół czynności, które musi podjąć interpretator J. Wróblewski nazwał modelem wykładni operatywnej. Model ten składa się z następujących etapów (Morawski L. 2015, s. 137-138):

1. Etap wstępny - ustalanie czy przepis prawny wzbudza wątpliwości,
2. Etap drugi - ustalanie prawidłowego znaczenia przepisu prawnego za pomocą dyrektyw wykładni I stopnia, wtedy przejście do ostatniego etapu. Jednak jeżeli dyrektywy te prowadzą do rozbieżnych rezultatów, należy przejść do etapu następnego,
3. Etap trzeci - mamy tu do czynienia z kolizją interpretacyjną z poprzedniego etapu, rozstrzygamy znaczenie przepisu prawnego za pomocą dyrektyw wykładni II stopnia,
4. Etap ostatni - formułowanie decyzji interpretacyjnej.

Przyczyny powstania wykładni

Wątpliwości, które powodują konieczność posługiwania się wykładnią, mogą być wywołane różnymi przyczynami. Do najistotniejszych należą (Siuda W. 2007, s. 24):

• błędy językowe, które popełnione są w trakcie formułowania przepisów (np. błędy interpunkcyjne, nieprawidłowa budowa zdań, wieloznaczność sformułowań i wyrazów, itp.),
• modyfikacja ustroju społeczno-gospodarczego czy też politycznego, również przyczynami mogą być inne poważniejsze zmiany w stosunkach społecznych - one z kolei narzucają konieczność innego rozumienia poniektórych norm prawnych,
• rozbieżność pomiędzy gramatycznym określeniem normy a celem, dla którego norma czy akt normatywny jest powołana by go realizować,
• ogólna (abstrakcyjna) forma norm prawnych mogąca powodować wątpliwości, czy dana norma ustosunkowuje się do danego stanu faktycznego.

Podziały wykładni

1. Ze względu na moc wiążącą (podmiot), dzielimy na (Morawski L. 2015, s. 139-140), (Siuda W. 2007, s. 24-25):

• Wykładnia autentyczna - wykładnia, która dokonywana jest przez ten sam organ, co organ wydający interpretowany przepis. Ten rodzaj wykładni ma charakter obowiązujący, co oznacza, że nie można od niej odstąpić,
• Wykładnia legalna - wykładnia, która dokonywana jest przez organ upełnomocniony przez samo prawo do objaśnienia danych przepisów prawa, a nie przez organ, który ustanawiał daną normę. Ten rodzaj wykładni ma charakter abstrakcyjny (dokonuje się jej przy pomocy uchwał, które podejmowane są zwykle na specjalistycznych posiedzeniach sądu bądź innego organu, który stosuje prawo, a nie w trakcie rozstrzygań konkretnych spraw),
• Wykładnia operatywna (praktyczna) - zaliczamy do niej wszystkie przypadki wykładni, która dokonywana jest przez sądy i inne organy, które stosują prawo w trakcie rozpoznawania indywidualnych spraw np. karnych, cywilnych, itp. Ten rodzaj wykładni ma charakter konkretny - co oznacza wiążący charakter wyłącznie w sprawie, w której jej dokonywano,
• Wykładnia doktrynalna (naukowa) - jest ona zawarta w literaturze naukowej prawniczej np. w artykułach, monografiach, itp. Ten rodzaj wykładni nie ma charakteru obowiązującego, co nie oznacza że jej znaczenie jest nieistotne. Dużą rolę odgrywa szczególnie w trakcie zmian przepisów, czy przyczynia się do ukształtowania nowego prawa, ale w myśl swoich założeń.

2. Ze względu na metodę, dzielimy na (Siuda W. 2007, s. 25-26):

• Wykładnia słowna (gramatyczna, językowa) - wykładnia, która polega na uzgodnieniu znaczenia norm prawnych przez "analizę struktur językowych przepisów, znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanej interpunkcji, itd".,
• Wykładnia celowościowa (funkcjonalna, teologiczna) - wykładnia, która polega na uzgodnieniu znaczenia norm przez sformułowanie celu, dla którego norma ta została utworzona,
• Wykładnia systematyczna - wykładnia, która polega na uzgodnieniu znaczenia norm przez charakteryzowanie miejsca, jakie wybrana norma zajmuje w zakresie całego ustawodawstwa czy aktu normatywnego,
• Wykładnia historyczna - wykładnia, która polega na uzgodnieniu znaczenia norm w oparciu o materiały historyczne. Ten rodzaj wykładni stosowany jest najczęściej w literaturze naukowej.

3. Ze względu na zakres (wynik), dzielimy na (Siuda W. 2007, s. 26-27):

• Wykładnia stwierdzająca (literalna) - wykładnia, która wymaga rozumieć normę dokładnie tak samo, jak wykładnię słowną,
• Wykładnia rozszerzająca - wykładnia, która wymaga rozumienia i stosowania interpretowanej normy szerzej niż wynika to z wykładni słownej,
• Wykładnia zwężająca - wykładnia ta jest odwrotnością wykładni rozszerzającej.

Luka w prawie a wykładnia

Z założenia system prawny winien być spójny i zupełny. Jednak czasem zdarza się, że jakaś sytuacja rozstrzygnięta powinna zostać przez prawo, a ono z kolei tej sytuacji akurat nie reguluje. Mamy do czynienia wtedy, z tzw. luką w prawie. Może ona być uzupełniona w drodze analogii z ustawy stosując przepis, który reguluje podobną sytuację lub poprzez analogię z prawa - wtedy dana sytuacja rozstrzygnięta zostaje na podstawie zasad ogólnych obowiązującego prawa. Pamiętać należy, że wypełnienie luki w drodze analogii jest niedopuszczalne w niektórych gałęziach prawa np. w prawie karnym przestępstwem może być wyłącznie czyn wyraźnie zdefiniowany przez przepis a nie czyn, który jest do niego podobny. W takim wypadku w drodze analogii zostali by karani ludzie za czyny, które w rzeczywistości nie są przestępstwami (Gnela B. 2005, s. 34).

Materiały interpretacyjne wykładni prawa

Istotnym zagadnieniem jest problem związany z materiałami, z których powinno się i z których możliwe jest korzystanie w procesie wykładni przepisów prawnych. Niezwykle ważna jest w tej kwestii następująca reguła: "Interpretatorowi wolno korzystać z wszelkich materiałów, które są dopasowane dla ustalenia sensu interpretowanego przepisu prawnego". Do materiałów interpretacyjnych zaliczamy w szczególności (Morawski L. 2015, s. 156-157):

• przepisy prawne,
• doktryny prawnicze (komentarze, literatura naukowa, podręczniki, glosy, itp.),
• orzecznictwo sądowe,
• materiały komparatystyczne (orzecznictwo i doktryna, obce teksty prawne),
• materiały przygotowawcze (materiały z obrad parlamentu, sprawozdania komisji legislacyjnych, materiały z komisji rządowych, itp.),
• projekty ustaw, a także innych aktów normatywnych, jak i również teksty aktów normatywnych uchylonych oraz powiązane z nimi doktryny i orzecznictwo,
• wiedza specjalistyczna, nieprawnicza (podręczniki, słowniki, encyklopedie, literatura naukowa, itp.),
• opinie biegłych i wynik ekspertyz naukowych.

Wykładnia przepisów prawnych — artykuły polecane

Akty prawne — Operat szacunkowy — Sankcja — Reprywatyzacja — Abolicja — Zasada prawdy obiektywnej — Nacjonalizacja — Prawo administracyjne — Czynność procesowa — Kalendarz zmianowy

Bibliografia

• Gnela B. (red.) (2005), Podstawy prawa dla ekonomistów, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków
• Kalisz A. (2007), Multicentryczność systemu prawa polskiego a działalność orzecznicza Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, zeszyt 4
• Morawski L. (2015), Wstęp do prawoznawstwa, TNOiK Dom Organizatora, Toruń
• Siuda W. (2013), Elementy prawa dla ekonomistów, Contact, Poznań
• Zieliński M. (2006), Derywacyjna koncepcja wykładni jako koncepcja zintegrowana, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, zeszyt 3
• Zieliński M., Zirk-Sadowski M. (2011), Klaryfikacyjność i derywacyjność w integrowaniu polskich teorii wykładni prawa, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, zeszyt 2

Autor: Aleksandra Galica