Paternalizm

Paternalizm (łac. pater - ojciec) - wprowadzone pod koniec XIX w. określenie sposobu opieki nad dziećmi i innymi podmiotami nieautonomicznymi wzorowane na zasadzie “surowego, wymagającego i opiekuńczego ojca". Doktryna ekonomiczna i społeczno - polityczna, charakteryzuje się arbitralnym i autorytarnym sposobem rządzenia lub zarządzania, który polega na dążeniu do drobiazgowego zaprogramowania życia społecznego przez ośrodek kierowniczy. Postrzeganie państwa jako opiekuna i wychowawcy społeczeństwa.

Charakterystyka paternalistycznego podejścia do zarządzania zasobami ludzkimi (R. Owen, T. Bata, H. Ford)

• dodatkowe świadczenia na rzecz pracowników,
• oczekiwanie względem pracowników bezwzględnego posłuszeństwa, dyscyplina i nadzór,
• uproszczenie motywacji do oddziaływań o charakterze ekonomicznym,
• rozróżnienie na paternalizm naiwny i paternalizm subtelny.

Prawne znaczenie paternalizmu

Rozpatrując stosunki między rodzicami i dziećmi, analogicznie możemy interpretować paternalizm państwa w prawie, filozofii polityki, czy ekonomii. Prawne znaczenie paternalizmu wiąże się z interwencją państwa w celu ochrony osoby przed nią samą oraz doprowadzenia jej do osiągnięcia dobra. Istnieją dwie formy interwencji paternalistycznej państwa: miękka lub twarda i może ona objąć zarówno osobę jak i grupę osób. Miękki paternalizm rozumie się jako działanie przez państwo dla dobra osób, które z różnych względów, takich jak młody wiek, choroba psychiczna lub zaburzenia pozostają uznawane za ludzi niezdolnych do racjonalnych decyzji. Natomiast twardy paternalizm rozpatrywany jest jako działanie państwa w imię dobra osób, które mogą samodzielnie decydować o sobie. Miękki paternalizm najczęściej nie jest w żaden sposób negowany, nie budzi większych zastrzeżeń. Nawet jeden z głównych przedstawicieli liberalnej filozofii polityki, John Rawls dopuszcza go stwierdzając, że: "Paternalistyczna interwencję musi usprawiedliwiać niedomaganie lub brak rozumu i woli" (J. Rawls 1994, s. 343). Zaaprobowanie miękkiego paternalizmu może być konsekwencją postrzegania go jako działania, które pomaga ochronić osoby słabsze w ich kontaktach społecznych. Działanie to należy do wartości leżących u podstaw funkcjonowania społeczeństw Zachodu. Aprobata na poziomie idei nie jest równoznaczna z tym, że miękka opiekuńczość paternalistyczna nie budzi kontrowersji odnośnie do sposobu jej sprawowania, uzasadniania stosowanych metod. Jednak najsilniejsze kontrowersje wywołuje przede wszystkim twardy paternalizm. Jest on całkowicie odrzucany na gruncie liberalnej filozofii polityki, która odnosi się do wartości samostanowienia i koncepcji dobrego życia jako fundamentów zasady wolności. John Rawls, który jest twórcą tej koncepcji stwierdza, że niczyje życie nie może się poprawić, jeżeli będzie ono kierowane z zewnątrz, zgodnie z wartościami, których dana osoba nie akceptuje Koncepcja samostanowienia i dobrego życia (Rawlsa) ukazuje państwo jako neutralne w takim znaczeniu, że nie powołuje się ono na wyższość lub niższość jakiegoś stylu życia i nie próbuje wpływać na ich ocenę. Rolę, którą państwo powinno odegrać to zapewnienie jednostkom możliwości wyboru jednej z koncepcji dobrego życia, co wymaga zapewnienia uczciwej dystrybucji praw i zasobów niezbędnych, aby te koncepcje realizować.

Miękki paternalizm

Miękki paternalizm to forma opieki i interwencji rządowej, która ma na celu chronić jednostki przed szkodliwymi konsekwencjami własnych decyzji, nie naruszając przy tym ich autonomii. W miękkim paternalizmie indywidualne wybory są respektowane, ale jednostki uznawane są za niewystarczająco kompetentne, by podejmować racjonalne decyzje w niektórych obszarach życia.

Przykłady osób uznawanych za niezdolne do racjonalnych decyzji obejmują nieletnich, osoby z niepełnosprawnościami intelektualnymi, osoby uzależnione od substancji psychoaktywnych lub osoby cierpiące na choroby psychiczne. W przypadku tych jednostek miękki paternalizm może obejmować ograniczenia w podejmowaniu decyzji dotyczących zdrowia, finansów czy bezpieczeństwa.

Akceptacja miękkiego paternalizmu wynika z przekonania, że niektóre jednostki nie są w stanie ocenić konsekwencji swoich działań i potrzebują ochrony przed szkodliwymi skutkami swoich własnych decyzji. Miękki paternalizm jest często stosowany w celu ochrony dobra publicznego i zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom.

Twardy paternalizm

Twardy paternalizm różni się od miękkiego paternalizmu, ponieważ narusza autonomię jednostek, ograniczając ich wolność wyboru nawet w sytuacjach, w których nie ma oczywistego ryzyka dla zdrowia czy bezpieczeństwa. Twardy paternalizm zakłada, że jednostki nie są w stanie podejmować racjonalnych decyzji we wszystkich dziedzinach życia, nawet jeśli nie ma oczywistego zagrożenia.

Filozofia liberalna odrzuca twardy paternalizm jako naruszenie wolności jednostki. Filozofowie liberalni argumentują, że każda osoba ma prawo do podejmowania własnych decyzji, nawet jeśli są one uważane za irracjonalne lub szkodliwe przez innych. Ograniczanie wolności jednostek w imię ich własnego dobra jest uważane za nieakceptowalne i nieetyczne.

W społeczeństwie liberalnym jednostka jest uważana za najbardziej kompetentną do podejmowania decyzji dotyczących swojego życia. Ograniczenie tych decyzji jest uznawane za naruszenie praw jednostki i prowadzi do utraty wolności. Filozofia liberalna promuje autonomię i samostanowienie jednostki jako wartości, które powinny być chronione i respektowane.

Paternalizm w różnych kontekstach

Relacje rodzinne

W kontekście relacji rodzinnych paternalizm można rozumieć jako formę opieki i troski, w której jedna osoba (najczęściej rodzic) podejmuje decyzje w imieniu innej osoby (zazwyczaj dziecka lub osoby starszej) ze względu na przekonanie, że wie lepiej, co jest dla niej dobre. Paternalizm w tej formie często występuje w wychowaniu dzieci, gdzie rodzice podejmują decyzje dotyczące ich edukacji, zdrowia i ogólnego dobrostanu. Z jednej strony paternalizm może być postrzegany jako korzystny, ponieważ rodzice mają większe doświadczenie i wiedzę, które mogą pomóc w podejmowaniu właściwych decyzji. Z drugiej strony, narusza autonomię i wolność jednostki, ograniczając jej możliwość samodzielnego wyboru i podejmowania decyzji.

Organizacje społeczne

W kontekście organizacji społecznych paternalizm może odnosić się do działań podejmowanych przez organizacje pozarządowe i stowarzyszenia w celu zapewnienia pomocy i wsparcia osobom potrzebującym. Paternalistyczne podejście polega na tym, że organizacja podejmuje decyzje w imieniu osób, które uważa za słabsze lub bardziej narażone na niekorzystne sytuacje. Paternalizm w organizacjach społecznych może być postrzegany jako konieczny, ponieważ pomaga zbudować relacje oparte na zaufaniu i budować więzi społeczne. Jednakże, istnieje również ryzyko, że paternalizm może prowadzić do nadmiernej zależności i utraty autonomii dla osób, które są objęte opieką.

Instytucje rządowe

W kontekście instytucji rządowych paternalizm odnosi się do działań rządu mających na celu ochronę jednostki i interwencję w jej życie. Paternalistyczne działania rządowe mogą obejmować regulacje i ograniczenia mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa i dobra obywateli. Przykłady takich działań to wprowadzenie obowiązkowych szczepień, ograniczenie sprzedaży niezdrowej żywności czy zakaz palenia w miejscach publicznych. Dyskusje na temat granic interwencji paternalistycznej skupiają się na pytaniu, jak daleko rząd może sięgać w naruszaniu autonomii jednostki w celu ochrony jej dobra.

Miejsca pracy

W kontekście miejsc pracy paternalizm odnosi się do elementów zarządzania organizacjami, które mają na celu dbanie o dobro pracowników. Paternalistyczne podejście w miejscu pracy obejmuje polityki bezpieczeństwa, programy zdrowotne i równowagę między pracą a życiem prywatnym. Pracodawcy często podejmują decyzje w imieniu pracowników, takie jak wprowadzanie programów zdrowotnych, ustalanie godzin pracy i określanie polityk bezpieczeństwa w celu zapewnienia dobra pracowników. Paternalizm w miejscu pracy może być korzystny, ponieważ dba o dobro pracowników i tworzy atmosferę opartą na zaufaniu i trosce. Jednakże, istnieje również ryzyko, że paternalizm może prowadzić do nadmiernej kontroli ze strony pracodawcy i ograniczenia autonomii pracowników.

Etyczne aspekty paternalizmu

Dyskusje na temat narzucania wartości i norm jednostce

Paternalizm jest ideą, która zakłada, że jednostka czy grupa osób powinna być chroniona, kontrolowana lub kierowana przez inne osoby lub instytucje, które uważają się za bardziej kompetentne i wiedzące, co jest dla nich najlepsze. Jednakże, ta idea spotyka się z wieloma kontrowersjami, szczególnie w kontekście narzucania wartości i norm jednostce.

Jednym z głównych argumentów przeciwko paternalizmowi jest fakt, że narzucanie wartości i norm jednostce może prowadzić do ograniczenia jej autonomii i naruszenia jej godności. Każda jednostka ma prawo do samostanowienia i wyboru w zakresie swojego życia, a paternalizm może wprowadzić ograniczenia w tej sferze. Dlatego też, paternalizm może być postrzegany jako forma dyskryminacji i ingerencji w prywatność jednostki.

Ważne jest również zauważenie, że wartości i normy są kulturowo i społecznie uwarunkowane. Co jest uważane za "dobro" w jednej kulturze, może być nieakceptowalne w innej. Narzucanie jednej kultury lub systemu wartości innej jednostce może prowadzić do konfliktów i nierówności. W związku z tym, paternalizm może być postrzegany jako przejaw dominacji jednej grupy nad innymi.

Paternalizm a zasada poszanowania autonomii i godności człowieka

Zasada poszanowania autonomii i godności człowieka jest jednym z fundamentów etyki. Zakłada ona, że każda jednostka ma prawo do samostanowienia i podejmowania decyzji dotyczących swojego życia. Paternalizm, który polega na ingerencji w te decyzje, może stanowić zagrożenie dla tej zasady.

W przypadku paternalizmu, decyzje są podejmowane przez inne osoby lub instytucje zamiast jednostki, co odbiera jej zdolność do wyrażania swoich potrzeb, pragnień i wartości. W ten sposób, paternalizm może negatywnie wpływać na autonomię jednostki, ograniczając jej wolność i niezależność.

Ponadto, paternalizm może również naruszać godność jednostki. Narzucanie wartości i norm przez inne osoby może prowadzić do upokorzenia, dyskryminacji i traktowania jednostki jako obiekt, a nie podmiotu. Każda jednostka ma prawo do szacunku i godności, a paternalizm może te prawa naruszać.

Ważne jest, aby pamiętać, że paternalizm można stosować w różnych kontekstach, na przykład w medycynie, polityce czy wychowaniu. W każdym z tych przypadków, istotne jest zachowanie równowagi między ochroną jednostki a poszanowaniem jej autonomii i godności. Paternalizm może być uzasadniony w pewnych sytuacjach, takich jak ochrona osób niezdolnych do podejmowania decyzji, ale musi być stosowany ostrożnie i z uwzględnieniem praw jednostki.

Pozytywne i negatywne skutki paternalizmu

Paternalizm w psychologii społecznej może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki dla jednostki. Patrząc na pozytywne skutki, paternalizm może zapewnić jednostce poczucie bezpieczeństwa i ochrony. Czując się chronioną i wspieraną, jednostka może łatwiej radzić sobie z trudnościami i wyzwaniami życiowymi.

Paternalizm może również prowadzić do zwiększenia efektywności jednostki. Dzięki wsparciu i kontroli ze strony osoby bądź instytucji, jednostka może osiągać lepsze wyniki w swoich działaniach. Paternalistyczne podejście może również pomóc jednostce w uniknięciu potencjalnych błędów i niekorzystnych decyzji, co przyczynia się do poprawy jakości życia.

Należy jednak pamiętać, że paternalizm może mieć również negatywne skutki. Przede wszystkim, jednostka może stracić autonomię i kontrolę nad swoim życiem. Poddanie się woli innej osoby bądź instytucji może prowadzić do poczucia bezsilności i frustracji. Ponadto, paternalizm może prowadzić do nierówności i dyskryminacji, gdy jednostki są traktowane jako niezdolne do samodzielnego podejmowania decyzji ze względu na swoją płeć, rasę, wiek czy pochodzenie społeczne.

Warto zauważyć, że paternalizm może być również kontrowersyjny z perspektywy etycznej. Decyzje podejmowane w imieniu jednostki mogą nie zawsze odpowiadać jej własnym wartościom i preferencjom. W takich przypadkach paternalizm może być postrzegany jako naruszenie autonomii i godności jednostki.

Paternalizm — artykuły polecane

Etyka zawodowa — Alienacja — Demoralizacja — Inżynieria społeczna — Imperatyw kategoryczny — Zaufanie — Dobro wspólne — Partykularyzm — Konflikt

Bibliografia

• Borkowska B. (2014), Paternalizm w państwowej regulacji rynków, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania T.2, Nr 35
• Gulczyński M. (2004), Panorama systemów politycznych świata, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa
• Kopaliński W. (2006), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa
• Łabieniec P. (2013), Paternalizm w prawie i etyce zawodowej, Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna Vol. 2, Nr 2
• Rawls J. (1994), Teoria sprawiedliwości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Rawls J. (1998), Liberalizm polityczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Skuczyński P. (2013), Paternalizm prawniczy a tożsamość polskiej kultury prawnej, Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna T. 2, Nr 2
• Warzyńska-Bartczak Z. (2013), Role społeczne a władza. Paternalizm w psychiatrii, Przedsiębiorczość i Zarządzanie, Tom 14, Nr 5

Autor: Jan Pogwizd, Justyna Kobiela