Kontrola społeczna

Kontrola społeczna - to "system nakazów, zakazów, sankcji i innych środków oraz metod, które służą grupie lub społeczeństwu do utrzymania konformizmu ich członków wobec wartości, norm i wzorów zachowania przyjętych w danej zbiorowości" (Olechnicki K, 1997, s. 100-101).

Funkcją kontroli społecznej jest przeciwdziałanie nieodpowiednim zachowaniom i wymuszenie zachowań konformistycznych. Dzięki temu możliwe jest wymuszenie realizacji czynności, które są istotne dla przebiegu życia społecznego, m.in. wywiązywanie się z ról społecznych (Pacholski M, 2010, s. 101-102).

Pojęcie kontroli społecznej zostało wprowadzone do słownika socjologicznego w 1890 roku przez Edwarda A. Rossa.

TL;DR

Kontrola społeczna to system środków i metod służących utrzymaniu konformizmu w społeczeństwie. Może być formalna (oficjalne sankcje) lub nieformalna (nieoficjalne sankcje). Istnieją także kontrola wewnętrzna (wewnętrzne nakazy) i zewnętrzna (przymus grup społecznych). Mechanizmy kontroli społecznej to samokontrola i działania zewnętrzne. Zwyczaje i obyczaje są także formą kontroli społecznej. Istnieją również systemy prawne, moralne i religijne. Wykorzystuje się różne środki, takie jak rozmowy, perswazja i wykluczenie, aby wymusić realizację zachowań. Pochwały i wyróżnienia są stosowane wobec tych, którzy dobrze się wywiązują z zadań i zachowań.

Formy kontroli społecznej

Wyrózniamy kilka form kontroli społecznych (Olechnicki K. 1997, s. 100-101), (Szacka B. 2008, s. 165):

• Formalna (zamierzona): kontrola ta stosowane jest przede wszystkim w postaci oficjalnych snakcji społecznych. To wszystko, co jest spisane w poszczególnych regulaminach stowarzyszeń i organizacji, a także w państwowych kodeksach prawnych, np. mandat, areszt, a nawet kara śmierci,
• Nieformalna (zamierzona i niezamierzona): stosowana w postaci nieoficjalnych sakcji społecznych, sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju np. pogarda, lekceważenie, wyśmiewanie, drwiny a nawet wykluczenie,
• Wewnętrzna: uznawanie przez jednostkę norm, wartości i wzorów zachowania, tak że odczuwa ona wewnętrzny nakaz postępowania zgodnie z nim i przy tym nie ma poczucia zewnętrznego przymusu, np. wyrzuty sumienia,
• Zewnętrzna (najmniej skuteczna): stosowana jako przymus przez grupy społeczne, które stosują sankcje społeczna lub manipulacje. Społeczeństwo odczuwaja swoje posłuszeństwo jako wymuszone i niechciane.

Mechanizmy kontroli społecznej

W funkcjonowaniu kontroli społecznej wyróżniamy dwa mechanizmy kontroli (Januszek J. 2012, s. 60):

• Mechanizm psychospołeczny: to samokontrola społeczna, wskazuje on na posłuszeństwo przyjętych norm, np. moralność, nasz honor,
• Mechanizm materialno-społeczny: to wszelkie działania zewnętrzne środowiska, otoczenia i instytucji, które zmuszają do przymusu.

Problemem stanowi klasyfikacja zwyczaju i obyczaju do mechanizmów kontroli społecznej. Pozostają one na pograniczu mechanizmów. Zwyczaj są to powtarzające się zachowania ludzi, a obyczaj jest sposobem postępowania, którego niewykonanie powoduje negatywne ocenienie naszej osoby, np. nieustąpienie miejsca kobiecie w ciąży. Obyczaj wskazuje, aby szanować tradycje i symbole grup. Niestosowanie się do obyczajów może zagrażać spójności grupy i może spotykać się z negatywnymi sankcjami (Januszek J. 2012, s. 60). Obyczaje bardziej kwalifikują się do mechanizmu materialno - społecznego, a zwyczaje do mechanizmu psychospołecznego.

Oprócz zwyczaju i obyczaju wyróżniamy również inne systemy kontroli społecznej, dzięki którym zachowania jednostek i grup społecznych są zgodne z przyjętymi wzorcami, zatem wyróżniamy także (Januszek J. 2012, s. 61):

• System prawny - sankcje opierają się na przymusie fizycznym;
• System moralny - system opierający się na sumieniu ludzkim i opini innych;
• System religijny - system oparty na sankcjach ponadnaturalnych.

Środki wspomagające realizację kontroli społecznej

Wobec jednostek, które nie wywiązują się z realizacji ustalonych zadań i zachowań oraz naruszają oni postanowione normy zachowań, stosuje się różnego rodzaju sankcje(to pozytywne i negatywne reakcje otoczenia na zachowanie się jednostek w sytuacjach społecznie doniosłych), które są realizowane, aby wymusić realizację ustanowionych zachowań.

Mogą to być (od najłagodniejszych do najbardziej surowych) (Pacholski M. 2010, s. 101-102):

• Rozmowy
• Sugestie
• Nakazy
• Perswazja
• Przymus
• Wykluczenie

Zastosowanie tego typu środków kontroli ma na celu wywołanie zmiany zachowań jednostki lub grupy. Również stosowanie tych środków ma rolę zapobiegawczą, ponieważ stosowanie tych środków jest zauważane przez innych i pozwala im na zobaczenie co ich może spotkać, gdy nie wywiążą się z obowiązków.

Wobec jednostek, które wywiązują się z realizacji ustalonych zadań i zachowań stosuje się różnego rodzaju pochwały i wyróżnienia. Środki te stosuje się, gdy ich przejawem jest wysoki prestiż społeczny czy szacunek do otoczenia (Pacholski M. 2010, s. 101-102).

Kontrola społeczna — artykuły polecane

Paternalizm — Norma społeczna — Inżynieria społeczna — Etyka zawodowa — Dysfunkcja — Socjotechniki kierownicze — Demoralizacja — Patologia — Dyscyplina

Bibliografia

• Burdziej S. (2014), Efektywność nieformalnej kontroli społecznej, próba pomiaru na przykładzie badań praktyki sądowej, Profilaktyka społeczna i resocjalizacja, Tom 23
• Gardawski J., Gilejko L., Siewierski J., Towalski R. (2006), Socjologia Gospodarki, Difin, Warszawa
• Januszek H., Sikora J. (2012). Podstawy socjologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań
• Kotylak S. (2009), Kontrola społeczna administracji w kontekście rozwoju społeczeństwa informacyjnego, Ekonomiczne Problemy Usług, nr 35, cz. 2
• Olechnicki K., Załęcki P. (1997), Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń
• Pacholski M., Słaboń A. (2010), Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków
• Rydzewski P. (1989), Teoria kontroli społecznej jako jedna z teorii dewiacji, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, Rok LI, zeszyt 4
• Siemaszko A. (1993), Granice tolerancji: o teoriach zachowań dewiacyjnych, PWN, Warszawa
• Szacka B. (2003), Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa

Autor: Magdalena Chaberka