Archetyp kulturowy

Archetyp kulturowy to pojęcie stworzone przez Karola Gustawa Junga w 1943 roku, inaczej dominanta, wyobrażenie pierwotne, imago, wyobrażenie mitologiczne, wzorzec zachowania.

Archetypy kulturowe są obok instynktów strukturalnymi, najważniejszymi składnikami nieświadomości zbiorowej. Jest to uniwersalna forma pojęciowa (idea) zawierająca spory ładunek emocjonalny, dlatego też świadomy kontakt z nim pozwala jednostce na głębokie przeżycie wartości zbiorowych, kultury. Archetypy są praobrazami wartości kulturowych, dziedziczonymi pokoleniowo wzorcami zachowania, odczuwania, myślenia w sytuacjach typowych dla człowieka.

TL;DR

Archetypy kulturowe są dominującymi wzorcami zachowania i wyobrażeń mitologicznych w nieświadomości zbiorowej. Są one dziedziczone pokoleniowo i mają duży ładunek emocjonalny. Archetypy mogą być tworzone na podstawie doświadczeń i są obecne w snach, mitach, obrzędach religijnych i dziełach sztuki. Istnieje wiele rodzajów archetypów, takich jak bohater, bóg, Matka Ziemia, demon itp. Są także archetypy wchodzące w skład osobowości, takie jak persona, anima, animus i cień. Archetypy można sprowadzić do siedmiu podstawowych wzorców kulturowych. Nie jest pewne, czy są one wynikiem struktur psychologicznych czy tradycji, ale teoria katastrof może pomóc w ich zrozumieniu.

Tworzenie archetypu

Źródłem archetypu są zapisy w psychice jednostki, powtarzających się przez wiele pokoleń doświadczeń. Przykładem może być archetyp boga - słońca wykorzystywany również przez Junga. Wiele pokoleń obserwowało każdego dnia drogę, którą przebywa po horyzoncie słońce. To zjawisko utrwaliło się w zbiorowej nieświadomości w postaci wspomnianego archetypu. Słońce - ciało niebieskie kojarzone ze światłem, mocą, siłą, życiem, energią czczono w politeistycznych religiach jak bóstwo. Wiele pojęć i wyobrażeń Najwyższego Bóstwa ma swoje źródło w archetypie boga-słońca. Podobnie powstał "archetyp energii - skłonności do fascynacji mocą, pragnienia wytwarzania energii i panowania nad nią". Współcześnie można odnaleźć ten archetyp w zachwycie jaki wzbudzają w dzieciach sztuczne ognie, w upodobaniu młodych do szybkich samochodów czy motocykli, jak i również w dążeniu naukowców do wyzwalania energii ukrytej w atomach. W 1977 roku Berger wysunął przypuszczenie, że archetypy u ludzi są odpowiednikami sensorycznych detektorów, odkrytych ostatnio u niższych gatunków zwierząt. Archetypy mogą się wzajemnie przenikać.

Rodzaje archetypów

W snach, wizjach, mitach, rytuałach, obrzędach religijnych, objawach neurotycznych i psychotycznych, dziełach sztuki można odnaleźć ogromną ilość archetypów. Karl Jung twierdził, że w każdej kulturze w nieświadomości zbiorowej istnieją m.in.: archetypy narodzin, odrodzenia, śmierci, mocy, magii, jedności, bohatera, Boga, dziecka, Matki Ziemi, demona, starego mędrca, i zwierzęcia.

Wymienione archetypy są autonomicznym systemem dynamicznym, stosunkowo niezależnym od całej osobowości. Obok wymienionych istnieją jednak takie, które traktować należy jako system wchodzący w jej skład. Są to zdaniem Junga: persona, anima, animus oraz cień.

• Persona - maska, rola wyłania się z archetypu, który powstał z doświadczeń człowieka jako gatunku. Związane są one z historią kontaktów społecznych człowieka jako zwierzęcia społecznego, w których przyjmowanie roli społecznej często okazywało się pożyteczne dla ludzi.(porównywane do freudowskiego pojęcia superego). Jednostka przyjmuje maskę w odpowiedzi na konieczność dostosowania się do obyczajów i tradycji społecznych i w odpowiedzi na wymogi stawiane jednostce przez potrzeby archetypowe.
• Anima i animus - czyli symbol pierwiastka żeńskiego u mężczyzny i męskiego u kobiety (obejmujący cechy psychiczne i fizyczne) utrzymuje, że kobiecy aspekt osobowości mężczyzny i męski kobiety mają charakter archetypowy. Powstały one z doświadczeń całego gatunku ludzkiego polegających na obcowaniu z przedstawicielami płci przeciwnej, co nie wyklucza faktu iż mogą być one uwarunkowane przez chromosomy i gruczoły płciowe. Mężczyzna uległ więc feminizacji, a kobieta maskulinizacji. Mężczyzna potrafi pojąć kobietę dzięki swej animie, kobieta mężczyznę dzięki animusowi.
• Cień - to popędy zwierzęce, odziedziczone przez człowieka po innych gatunkach (Jung 1948). Archetyp cienia obejmuje pojęcie grzechu pierworodnego, może przybierać w świecie zewnętrznym postać szatana, wroga. On nadaje jednostce pełnokrwisty, trójwymiarowy charakter.

Według A. Jakimowicza wszelkie ludzkie historie, niezależnie od ich ogromnej ilości, można sprowadzić so siedmiu podstawowych archetypów kulturowych tj.:

• pokonanie potwora - bohater główny stacza walkę z groźnym monstrum (w rzeczywistości prawdziwej lub wyimaginowanej),
• przejście od ubóstwa do bogactwa - bohater z przeciętnego staje się sławą (przykładem może być historia brzydkiego kaczątka),
• poszukiwanie - postać główna obiera swój cel i wyrusza w podróż by go osiągnąć,
• podróż i powrót - bohater zmienia drastycznie swoje otoczenie, dociera do nieznanych miejsc by finalnie wrócić do miejsca z którego wyruszył,
• komedia - bohaterowie bo licznych sporach i sprzeczkach dochodzą do wzajemnego porozumienia, nawiązują więź i doprowadzają do szczęśliwego zakończenia,
• tragedia - brak zrozumienia ze strony otoczenia względem jakiejś wady bohatera lub niezrozumienie przez niego własnego ja doprowadza go do katastrofy,
• odrodzenie - bohater przez długi czas jest pod wpływem ciemnej siły, która zostaje przezwyciężona najczęściej przez siłę miłości.

Nie rozstrzygnięto, czy ww. archetypy są wynikiem psychologicznych struktur ludzkiego rozumienia świata, czy tylko pochodną tradycji. Jak wskazuje teoria katastrof są one częścią rzeczywistości. Jeżeli prawo kierujące danym zjawiskiem jest dostatecznie dobrze określone, można tą teorię stosować również w ekonomii. Wtedy teoria katastrof pomoże w doborze najlepszej struktury matematycznej do generowania zachowań możliwie najbardziej zbliżonych do rzeczywistości (A. Jakimowicz 2010, s. 361-362).

Archetyp kulturowy — artykuły polecane

Relatywizm kulturowy — Alienacja — Analiza transakcyjna — Organicyzm — Empatia — Typy osobowości — Psychologia społeczna — Holistyczne podejście — Egalitaryzm

Bibliografia

• Bauman Z. (2010), Słuchając przeszłości, rozmawiając z przeszłością, Wydawnictwo Oficyna, Warszawa
• Billig P. (2014), Archetyp Mistrza, Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury
• Jakimowicz A. (2013), Katastrofy i chaos w wyjaśnianiu złożoności procesów gospodarczych, Economic Studies nr 3
• Kasperska E. (2006), Identyfikacja archetypów systemowych w modelu symulacyjnym jako element ewolucyjnego uczenia się w organizacji, Prace Naukowe Akademia Ekonomiczna w Katowicach, nr
• Kostera M. (2010), Organizacje i archetypy, Wolters Kluwer, Warszawa
• Wasilewska A. (2014), Język, symbole, archetypy w badaniach nad obrazem płci w literaturze dziecięcej. Uwagi teoretyczno-metodologiczne, Ateneum Przegląd Familiologiczny, nr 1

Autor: Rafał Lipski, Natalia Szymańska