Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich - jednoosobowy, samodzielny i konstytucyjny organ kontroli państwowej oraz ochrony prawa. Pierwowzorem koncepcji organu czuwającego nad przestrzeganiem działalności administracji publicznej był wywodzący się ze Szwecji urząd ombudsmana. Z urzędem obudsmana wiąże się realizacja dwóch komplementarnych funkcji: z jednej strony przyjmowania i wysłuchiwania skarg obywateli na działalność organu państwowych, z drugiej podjęcie odpowiednich działań w tym zakresie, a ponadto możliwość informowania parlamentu o przebiegu przestrzegania praw i swobód obywatelskich.

Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem nastawionym na ochronę praw i wolności jednostki. Konstytucja RP zapewnia każdemu swobodny dostęp oraz prawo do wystąpienia do Rzecznika z wnioskiem o pomoc w razie naruszenia podstawowych praw i wolności przez organy władzy państwowej.

Urząd Rzecznika Praw Obywatelskich został powołany w Polsce ustawą z dnia 15.07.1987 roku, jednakże stosowna regulacja konstytucyjna pojawiła się dopiero po 1989 roku w nowelizacji ówcześnie istniejącej konstytucji z 1952 roku. Obecna Konstytucja RP z 1997 roku, przewiduje istnienie koncepcji urzędu Rzecznika.

TL;DR

Artykuł opisuje funkcje, organizację i procedurę działania Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce. Rzecznik ma za zadanie chronić prawa i wolności jednostki, a także informować parlament o ich przestrzeganiu. Może podjąć postępowanie w sprawie naruszenia praw na wniosek obywateli, organizacji, samorządów, Rzecznika Praw Dziecka lub z własnej inicjatywy. Rzecznik posiada szerokie uprawnienia w postępowaniach sądowych i może występować z wnioskami dotyczącymi inicjatywy ustawodawczej. Ochrona praw człowieka w Polsce jest również regulowana przez międzynarodowe umowy, a istnieje również Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich.

Organizacja urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich

Rzecznikiem może zostać osoba, która jest obywatelem polskim oraz, która wyróżnia się wiedzą prawniczą, posiada doświadczenie zawodowe oraz cechuje się wysokim autorytetem ze względu na posiadane walory moralne oraz wrażliwość społeczną. Rzecznika Praw Obywatelskich powołuje Sejm za zgodą Senatu. Kandydata na to stanowisko przedstawia Marszałek Sejmu albo grupa co najmniej 35 posłów. Procedura sejmowa zakłada uzyskanie przez danego kandydata bezwzględnej większości głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Senatowi, który również partycypuje w procedurze wyboru Rzecznika przysługuje jeden miesiąc na wyrażenie zgody na powołanie danej osoby na ten urząd. Senatorowie podejmują uchwałę zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Niepodjęcie takiej uchwały w terminie, oznacza wyrażenie zgody. Nie wyrażenie zgody na powołanie rzecznika powoduje konieczność powtórzenia procedury, ale w stosunku do innego kandydata. Przed przystąpieniem do pełnienia urzędu Rzecznik składa przed Sejmem ślubowanie.

Kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich trwa 5 lat z możliwością ponownego wyboru. Rzecznik może powołać maksymalnie 3 zastępców Rzecznika. Swoje zadania wykonuje przy pomocy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, któremu nadaje statut w formie zarządzenia.

Dla zapewnienia fachowości sprawowanego urzędu i jednocześnie wysokiego zaangażowania w wypełnianiu obowiązków, Rzecznik nie może pełnić innego stanowiska, z wyłączeniem stanowiska profesora szkoły wyższej. Dla utrzymania apolityczności urzędu, Rzecznik nie może należeć do żadnej partii politycznej, ani wspierać czy angażować się w żadne kampanie wyborcze.

Zgodnie z art. 7 ust. 1 RPOU wyróżnić można katalog przesłanek umożliwiających odwołanie Rzecznika przed upływem jego kadencji. Zalicza się do niego sytuacje, w których Rzecznik:

• zrzekł się dalszego pełnienia obowiązków,
• stał się na podstawie orzeczenia lekarskiego trwałe niezdolny do dalszego wykonywania obowiązków z przyczyn chorobowych, ułomności bądź ogólnej utraty sił,
• w wyniku złożenia niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego, które stwierdzone zostało orzeczeniem wydanym przez sąd.

Ponadto, należy uwzględnić także sytuację opisaną w art. 7 ust. 2 RPOU, w której to Rzecznik sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu. Ten ostatni przypadek wywołuje szczególne kontrowersje, gdyż istnieje ryzyko zbyt instrumentalnego wykorzystywania go dla doraźnych celów politycznych.

Rzecznikowi Praw Obywatelskich przysługuje immunitet formalny oraz przywilej nietykalności. Zgodnie z art. 211 Konstytucji RP Rzecznik bez uprzedniej zgody Sejmu nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Zgody tej wymaga również zatrzymanie albo aresztowanie go, z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku i gdy jest to niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Marszałek Sejmu, który musi zostać niezwłocznie poinformowany o takim zdarzeniu, może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Funkcje Rzecznika Praw Obywatelskich

Rzecznik jest zobowiązany do stania na straży wolności i praw człowieka i obywatela, a więc również cudzoziemców czy bezpaństwowców - przy czym w stosunku do tych ostatnich wyłącznie w zakresie jakim przewiduje to polskie prawodawstwo. Zgodnie z art. 1 ust. 3 RPOU Rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, które obowiązane są do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad dotyczących współżycia i sprawiedliwości społecznej. Ochrona praw i wolności człowieka i obywatela nie ogranicza się wyłącznie do ram konstytucyjnych, ale dotyczy każdego aktu normatywnego wydanego przez organy władzy państwowej, a więc zarówno aktów prawa powszechnie obowiązującego, jak i aktów wewnętrznych. Prawo inicjowania postępowania w tych sprawach cechuje się odformalizowanym trybem postępowania, który sprzyja łatwemu dostępowi dla każdego do Rzecznika.

Istotną funkcją Rzecznika jest obowiązek corocznego informowania obu izb parlamentu o swojej działalności oraz prezentowania sprawozdania ze stanu przestrzegania praw i wolności jednostki.

Rzecznik Praw Obywatelskich w sprawach dzieci współpracuje z Rzecznikiem Praw Dziecka.

Procedura działania Rzecznika Praw Obywatelskich

Rzecznik może podjąć postępowanie w sprawie naruszenia praw jednostki na wniosek:

• obywateli (także bezpaństwowców i cudzoziemców),
• organizacji,
• organów samorządu (nie tylko terytorialnego),
• Rzecznika Praw Dziecka,
• z własnej inicjatywy.

Wniosek, który jest wolny od opłat, składa się w dowolnej formie. Istotne jest aby, zawierał oznaczenie wnioskodawcy, osoby, której wolności i prawa dotyczy oraz opisywać przedmiot sprawy. Rzecznik, za wyjątkiem spraw podejmowanych na wniosek Marszałka Sejmu, samodzielnie decyduje o podjęciu lub niepodjęciu sprawy. Może także poprzestać na wskazaniu przysługujących wnioskodawcy środków działania albo przekazać sprawę według właściwości. O rezultacie podjętej decyzji informuje wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy. Zgodnie z art. 12 RPOU Rzecznik podejmując decyzję może:

• we własnym zakresie prowadzić postępowanie wyjaśniające,
• zwrócić się z prośbą o przeanalizowanie konkretnej sprawy w całości lub części do organów publicznych,
• zwrócić się z prośbą do Sejmu celem przeprowadzenia kontroli przez Najwyższą Izbę Kontroli w zakresie zbadania określonej sprawy w całości lub części.

Rzecznik posiada szereg uprawnień ustawowych w zakresie prowadzonego postępowania. Organy, instytucje bądź organizacje do których zwraca się Rzecznik mają obowiązek z nim współdziałać, przedstawiać dokumenty i udzielać mu niezbędnej do wyjaśnienia danej sprawy pomocy. Po dokładnym zbadaniu przebiegu sprawy przysługuje mu prawo do wystąpienia z wnioskiem do organu, które naruszyło prawo - ewentualnie do organu nadrzędnego. W przypadku organów sądowych treść wniosku nie może naruszać kwestii dotyczących niezawisłości sędziowskiej. We wniosku formułowane są opinie i zalecenia co do sposobu załatwienia sprawy.

Rzecznikowi Praw Obywatelskich poza wystąpieniami do organów administracji publicznej, przysługują szerokie środki oddziaływania w prowadzonych postępowaniach sądowych.

W sprawach ogólnych może występować z wnioskami w zakresie podejmowania inicjatywy ustawodawczej do właściwych podmiotów, do Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego o przyjęcie uchwały, która ma na celu wyjaśnienie przepisów budzących wątpliwości, w zakresie konstytucyjności przepisów prawa z Konstytucją, Rzecznik ma prawo zgłaszać wnioski do Trybunału Konstytucyjnego o przeprowadzenie kontroli.

Ochrona praw człowieka w kontekście międzynarodowym

Prawa obywatelskie są w zdecydowanej większości zarazem prawami człowieka zapisanymi w aktach międzynarodowych, jak i w konstytucjach różnych państw świata. W ramach członkostwa Polski w Unii Europejskiej istotną funkcję w zakresie ochrony praw jednostki pełni Trybunał Sprawiedliwości UE oraz jego orzecznictwo. Polska ratyfikowała wiele umów międzynarodowych w tym - Pakty Praw Człowieka oraz Europejską Konwencję o Ochronie Praw i Podstawowych Wolności Człowieka, których priorytetem jest ochrona wolności i praw jednostek. Postanowienia tych traktatów, jak również działalność wyspecjalizowanych organów międzynarodowych stanowią istotną pomoc w działalności Rzecznika Praw Obywatelskich na rzecz obrony praw obywateli i cudzoziemców, którzy zamieszkują stale na terytorium Polski.

W ramach struktury Unii Europejskiej istnieje urząd Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, który bada skargi na działalność organów i instytucji Unii Europejskiej.

Rzecznik Praw Obywatelskich — artykuły polecane

Sąd administracyjny — Rząd — Prawo administracyjne — Ubezwłasnowolnienie — Rozporządzenie — Ustawa — Ratyfikowane umowy międzynarodowe — Naczelny Sąd Administracyjny — Najwyższa Izba Kontroli

Bibliografia

• Banaszak N. (2013), Rzecznik Praw Obywatelskich wobec administracji samorządu terytorialnego, Prace Naukowe WPAiE Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
• Garlicki L. (2018), Polskie prawo konstytucyjne, Wolters Kluwer, Warszawa
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483
• Sarnecki P. (red.) (2014), Prawo konstytucyjne, C.H. Beck, Warszawa
• Ślusarczyk Z. (2016), Rzecznik Praw Obywatelskich Unii Europejskiej jako organ ochrony prawnej obywateli, Praca Naukowa WNEiP Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Siedlce
• Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Dz.U. 1987 nr 21 poz. 123
• Winczorek P. (2012), Konstytucyjny system organów państwowych, Wydawnictwo Liber, Warszawa

Autor: Małgorzata Cież, Karol Partacz