Odorymetria

Odorymetria (z ang. odorimetry) - pomiar jakościowy i ilościowy zapachowych właściwości substancji bodźcowych [I. Duda, 1995, s. 112] Pojęcie olfaktometria, stosowane jest czasami jako synonim, oznacza pomiar reakcji człowieka na bodźce węchowe [N. Baryłko-Pikielna, I. Matuszewska, 2009, s. 346]) Klasyfikacji metod pomiarów odorymetrycznych można dokonać z uwzględnieniem różnego rodzaju kryteriów: rodzaju badanych próbek (pochodzenie, stan skupienia...), mierzonych właściwości zapachu, celu pomiarów lub stosowanych technik. Badane substancje mogą być próbkami ciał stałych, cieczy lub gazów, zwykle kierowanych do analizy w celu kontroli jakości surowców i produktów przemysłowych. Jeżeli próbki są produktami spożywczymi, potrzeba wykonywania sensorycznej kontroli ich jakości jest oczywista. Kontrola może polegać na ocenie zgodności organoleptycznych cech produktu z charakterystyką substancji uznanej za wzorzec. Może też mieć na celu stwierdzenie, czy nowy produkt zyska akceptację konsumentów (jest bardziej "pożądalny" od dotychczasowych oferowanych). Podobne techniki ocen mogą być stosowane podczas kontroli jakości wielu wyrobów przemysłowych.

• Metody pomiarów odorymetrycznych można podzielić ze względu na:

1. Rodzaj badanych próbek i typ mierzonych właściwości zapachu:

• właściwości próbek wody, ścieków, zanieczyszczonego powietrza oraz gazów lotnych
• metody rozcieńczeń (czystym powietrzem lub czystą wodą-zależnie od badanej próbki), zmierzające do określenia odległości od progu wyczuwalności zapachu. Wynik badania próbek wody i ścieków jest nazywany liczbą progową zapachu. W przypadku próbek gazowych wynikiem pomiaru jest stężenie odorantów-liczba jednostek zapachowych, (LJZ [jz/m3]
• pomiar stężeń (liczby jednostek zapachowych, (LJZ [jz/m3]) oraz ocena jakościowa cech wrażenia: intensywności i rodzaju oraz jakości hedonicznej (stopnia odczuwanej niechęci lub przyjemności zależnego od intensywności i rodzaju zapachu) - pomiar jest stosowany w przypadku badania próbek powietrza zawierających odoranty w ilościach nadprogowych.

1. Zamierzenia dotyczące sposobu wykorzystywania ich wyników:

• badania eksperckie, zapach próbek ocenia niewielka grupa ekspertów (kilka lub kilkanaście osób o odpowiednim doświadczeniu i o sprawdzonej wrażliwości sensorycznej, sposoby kontroli określają normy). W badaniach tych dąży się do zapewnienia maksimum obiektywizmu (chyba że celem pomiarów są oceny emocji)
• badania konsumenckie, gromadzenie subiektywnych opinii licznej grupy ludzi (zwykle ponad 100 osób), reprezentatywnej dla określonej populacji.

1. stosowanie technik pracy analitycznej:

• metody skalowania, polegające na ocenach natężenia określonych cech jakościowych przy użyciu w różny sposób definiowanych skal, takich jak skale werbalne, liczbowe, graficzne lub skale wzorców,
• metody oznaczania progów, takich jak:
• progi różnicy (np. najmniejszej zmiany stężeń powodujące wykrywalne różnice intensywności zapachu lub jego rodzaju),
• progowe stężenia, przy których:
• pojawia się, staje się rozpoznawalny lub osiąga wyższe stopnie intensywności: próg wyczuwalności, prób rozpoznawalności, progi związane z określeniami "wyraźny", "mocny" itp.
• osiąga kolejne stopnie skali jakości hedonicznej (stopnie niechęci),
• zmienia charakter itp.

Podczas wykrywania różnic oceniającym przedstawia się próbki i wzorzec, prosząc o wskazanie, który z zapachów spełnia określone w zadaniu kryterium (na przykład: Który jest słabszy? Który jest przyjemniejszy?) Stosowane są metody wymuszonego lub nie wymuszonego wyboru - nie może lub może być udzielona odpowiedź: Nie czuję różnicy. Podczas obliczeń końcowego wyniku zespołowych pomiarów uwzględnia się statystyczny rozkład odpowiedzi wymuszonych, udzielanych w sytuacji, gdy oceniający nie wyczuwają różnicy między ocenianymi zapachami:

Najczęściej stosowane (najprostsze) metody badania różnic

• Wielokrotnych wzorców, polegająca na wskazaniu która z (n+1) próbek (wśród nich n nie oznaczonych wzorców) najbardziej różni się od pozostałych [J. Kośmider, B. Mazur-Chrzanowska, B. Wyszyński, 2002, s. 93-96]
• Parzysta, metoda porównania, której bodźce prezentowane są w parach i ocenie na postawie tych samych określonych cech.
• Trójkątowa, metoda oceny porównawczej, polegająca na jednoczesnej prezentacji trzech zakodowanych próbek, z których dwie są identyczne: zadaniem oceniającego jest wskazanie próbki odmiennej.
• Duo-trio, metoda oceny porównawczej, w której jako pierwsza prezentowana jest próbka kontrolna, a następnie dwie próbki, z których jedna jest taka sama jak próbka kontrolna, zadaniem oceniającego jest wskazanie próbki różniącej się od kontrolnej.[T. Jędryka, 2001, s. 92]

Zmysł węchu jest zmysłem o wysokiej i wszechstronnej wrażliwości. Charakteryzuje się on nie tylko wysoką czułością (reagowaniem na bardzo małe stężenia substancji zapachowych), ale również ma zdolności jakościowego rozróżniania ogromnej ilości różnorodnych substancji zapachowych. Ogólnie się przyjmuje, że człowiek jest w stanie rozróżnić kilkanaście tysięcy zapachów. Intensywność wrażenia węchowego może być zgrubnie zmieniana przez zmiany stężenia większości substancji zapachowych. Jednak w odniesieniu do niektórych substancji zmiana stężenia wpływa również na zmianę jakości ich zapachu [N. baryłko-Pikielna, 1975, s. 76]

Przykładowe techniki pomiarowe użyteczne podczas rozwiązywania problemów środowiska:

• Pomiary liczby progowej zapachu i smaku wody
• Pomiary stężeń odorantów w gazach odlotowych

Emisje odorantów z istniejących źródeł zanieczyszczeń powietrza można oznaczać wyłącznie metodami sensorycznymi - odorymetrycznymi. Ich powszechna akceptacja jest koniecznym warunkiem sprawnego wdrożenia prawnych ograniczeń zapachowej uciążliwości. Mimo to Odorymetria wciąż ma przeciwników. Często wątpią oni w możliwości osiągnięcia niezbędnej dokładności i precyzji pomiarów. Dowodzą najczęściej, że zróżnicowanie wrażliwości węchu ludzi uniemożliwia jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia progu wyczuwalności zapachu i jednostki zapachowej. Przyczyną wątpliwości jest słaba znajomość podstaw analizy sensorycznej, skłaniająca do stawiania znaku równania między ;;analiza sensoryczną" i "ocenami organoleptycznymi". Wynikiem analizy sensorycznej jest wartość liczbowa określana statystycznie, z uwzględnieniem zmienności wrażliwości węchu człowieka w czasie zróżnicowania tej wrażliwości w populacji. Zbadanie rozkładu danych w odpowiednio licznym zbiorze indywidualnych ocen zapachu prowadzi do wyników o znanej dokładności, powtarzalności i odtwarzalności (zależnej od wielkości zbioru danych) pozostałych [J. Kośmider, B. Mazur-Chrzanowska, B. Wyszyński, 2002, s. 112-113]

TL;DR

Odorymetria to pomiar jakościowy i ilościowy zapachowych właściwości substancji. Metody pomiarów odorymetrycznych różnią się w zależności od rodzaju badanych próbek, typu mierzonych właściwości zapachu i celu pomiarów. Stosuje się różne techniki, takie jak metody skalowania, oznaczania progów czy porównawcze. Zmysł węchu człowieka jest bardzo wrażliwy i potrafi rozróżniać kilkanaście tysięcy zapachów. Odorymetria jest użyteczna w analizie jakości wody, ścieków i gazów. Pomiar emisji odorantów zanieczyszczeń powietrza jest konieczny do wprowadzenia ograniczeń zapachowych. Jednak niektórzy wątpią w dokładność i precyzję pomiarów odorymetrycznych.

Odorymetria — artykuły polecane

Ocena organoleptyczna — Ocena jakości — Ocena subiektywna — Próba (Towaroznawstwo) — Metody sensoryczne — Próg absolutny — Badania porównawcze — Akceptacja konsumencka — Próba

Bibliografia

• Baryłko-Pikielna N. (1975), Zarys analizy sensorycznej żywności, Wydawnictwa Naukowo - Techniczne, Warszawa
• Baryłko-Pikielna N., Matuszewska I. (2009), Sensoryczne badania żywności, Podstawy - Metody - Zastosowania, Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, Kraków
• Duda I. (red.) (1995), Słownik pojęć towaroznawczych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków
• Jędryka T. (2001), Metody sensoryczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków
• Kośmider J., Mazur-Chrzanowska B., Wyszyński B. (2002), Odory, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Autor: Katarzyna Durłak