Zadośćuczynienie

Zadośćuczynienie - sposób naprawy szkody niemajątkowej w prawie polskim. Polega na zapłacie osobie pokrzywdzonej świadczenia pieniężnego w wysokości kwoty ustalonej przez organ procesowy, w celu restrykcji i kompensacji wyrządzonej krzywdy (Z. Strus, K. Ortyński, J. Pokrywniak 2010, s. 23).

Zadaniem Sądu jest szczegółowa ocena stanu faktycznego sytuacji, przeanalizowanie jej oraz wzięcie pod uwagę wszelkich okoliczności, które mogą mieć związek z poniesioną przez pokrzywdzonego szkodą (B. Foczpaniak, K. Kędzior, K. Robaczyńska 2016, s. 94).

Niezwykle ważne jest wyznaczenie zindywidualizowanego zadośćuczynienia za daną krzywdę, dlatego Sąd Najwyższy indywidualnie ocenia każde roszczenie. Ewentualne porównywanie danego przypadku z innymi może być stosowane w celu uzyskania orientacyjnych wskazówek co do odpowiedniego poziomu kary (Z. Strus, K. Ortyński, J. Pokrywniak 2010, s. 27).

TL;DR

Zadośćuczynienie to forma rekompensaty za szkodę niemajątkową w polskim prawie. Sąd ustala wysokość zadośćuczynienia na podstawie analizy okoliczności i stanu faktycznego. Główną funkcją zadośćuczynienia jest kompensacja dla pokrzywdzonej osoby, ale ma również funkcje represyjną i prewencyjną. Zadośćuczynienie występuje w przypadku uszkodzenia ciała, naruszenia dóbr osobistych i śmierci członka rodziny. Wysokość zadośćuczynienia zależy od rodzaju szkody i różnych czynników, takich jak cierpienie fizyczne i psychiczne, długotrwałość leczenia, sytuacja życiowa pokrzywdzonej osoby.

Historia terminu zadośćuczynienie

W starożytności najważniejszym sposobem na ochronę dóbr człowieka była tzw. krwawa zemsta. Stosowano ją w ramach odpowiedzi na wyrządzoną szkodę niemajątkową, a jej obecność regulowana była przez normy obyczajowe i moralne. Epoka oświecenia przyniosła dyskusje naukowe na temat dopuszczalności zażądania kwoty pieniężnej na rzecz osoby poszkodowanej w przypadku, gdy nie doszło do wystąpienia szkody materialnej w jej obrotach (np. jako wynagrodzenie za zniewagę).

Nowym nurtom filozoficznym zawdzięczamy jedną z fundamentalnych zasad współczesnego prawa polskiego. Zaczęto bowiem jako pierwszoplanową i najważniejszą funkcję zadośćuczynienia wskazywać funkcję kompensacyjną. Jej istota opierała się na przywróceniu pokrzywdzonemu równowagi, która zaburzona została podczas czynu niedozwolonego. Jednocześnie kładziono nacisk na to, aby nie wzbogacał się on na swojej krzywdzie, ale jedynie miał możliwość zrekompensowania doznanego uszczerbku (A. Klimkiewicz 2018, s. 291).

Szkoda niemajątkowa

Pojęcie szkody oznacza każdy uszczerbek w interesach chronionych prawem, który wyraża się poprzez zauważalną różnicę między stanem dóbr pokrzywdzonego (między takim, jaki istniał przed konkretnym wydarzeniem, a stanem, który powstał na skutek krzywdy). Zatem szkodą można nazwać każdą negatywną zmianę w sferze praw i dóbr, posiadanych przez osobę nią dotkniętą.

Do szkody niemajątkowej dochodzi w wyniku naruszenia chronionych przez prawo dóbr, które nie wpływają na stan majątkowy osoby poszkodowanej. Zaliczają się do niej zatem wszelkie następstwa naruszenia zdrowia psychicznego i fizycznego człowieka (K. Kryla-Cudna 2018, s. 3). W momencie zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego dochodzi do majątkowej kompensacji niematerialnych skutków zdarzenia, które wywołało szkodę. Oczywiście, oceny uszczerbku niemajątkowego w pieniądzu nie da się jednoznacznie określić, jednakże suma pieniężna przeznaczona osobie pokrzywdzonej ma za zadanie chociaż w pewnym stopniu kompensować jej doznaną krzywdę poprzez oddziaływanie na psychikę. Poszkodowany może bowiem w dowolny sposób wydać lub zainwestować otrzymaną kwotę, co pomaga zminimalizować poniesione uszczerbki (K. Kryla-Cudna 2018, s. 12).

Funkcje zadośćuczynienia

Podstawowym celem zadośćuczynienia pieniężnego jest kompensata pokrzywdzonemu doznanej szkody niemajątkowej. Należy przez to rozumieć próbę naprawy uszczerbku oraz przywrócenia stanu, jaki miał miejsce przed jego powstaniem (K. Kryla-Cudna 2018, s. 12). Oprócz funkcji kompensacyjnej możemy wyróżnić także:

1. funkcję represyjną - Konieczność zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego może być rozumiana i postrzegana jako dolegliwość - represja (K. Kryla-Cudna 2018, s. 13).
2. funkcję prewencyjną - Zapłata określonej kwoty pieniężnej jako kary za wyrządzoną szkodę, może spowodować, że sprawca powstrzyma się od podobnych działań w przyszłości - spełniony zostanie wobec niego cel zapobiegawczy i wychowawczy (B. Foczpaniak, K. Kędzior, K. Robaczyńska 2016, s. 101).

Przypadki występowania zadośćuczynienia w polskim systemie prawnym

Możliwość określenia zadośćuczynienia jako sposobu wynagrodzenia szkody występuje zasadniczo w trzech następujących przypadkach (J. Zych 2014, s. 10):

Uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia

W przypadku uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, sprawca obejmuje zadośćuczynieniem wszystkie koszty, które wyniknęły z tego powodu. W takiej sytuacji zadośćuczynienie pieniężne powinno uwzględnić: krzywdę istniejącą w momencie orzekania, krzywdę, którą poszkodowany może odczuwać w przyszłości oraz krzywdę, którą jest się w stanie przewidzieć z dużym stopniem prawdopodobieństwa (J. Zych 2014, s. 11).

Naruszenie dóbr osobistych

Obecnie najczęstszym powodem występowania w systemie prawnym pojęcia zadośćuczynienie, jest właśnie naruszenie dóbr osobistych. Jednakże, w żadnym akcie prawnym nie jest zawarta jednoznaczna definicja pojęcia dobra osobistego. Z zasady, są to wartości niemajątkowe, które człowiek posiada od chwili narodzin. Można znaleźć natomiast przykładową listę dóbr osobistych, które podlegają ochronie, są to: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska (A. Klimkiewicz 2018, s. 294).

Śmierć członka rodziny

"Rodzinne dobra osobiste", wśród których wymienia się np. więzi rodzinne, to kategoria dóbr osobistych, która wyodrębniona została w polskiej doktrynie prawa w ramach prawa do prywatności. Sytuacja śmierci członka rodziny to przykład powodu zerwania wspomnianych wcześniej rodzinnych więzi ze zmarłą bliską osobą. Zadośćuczynienie w formie pieniężnej w teorii powinno być próbą załagodzenie następstw naruszenia tego jakże ważnego dobra osobistego (A. Klimkiewicz 2018, s. 302).

Wysokość zadośćuczynienia

Powszechnie uznaje się, że podczas ustalania wysokości zadośćuczynienia powinno się uwzględnić rodzaj i rozmiar szkody niemajątkowej, ponieważ te okoliczności sugerują właściwe proporcje szkody do zadowolenia płynącego z otrzymanej kwoty. Co to jednak dokładnie oznacza?

1. Konieczne jest, aby przy określaniu wysokości kary pieniężnej wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności krzywdy, w tym także rodzaj i stopień winy sprawcy oraz jego postawę, zachowanie się po popełnieniu czynu zabronionego.
2. Ważną kwestią są indywidualne sytuacje, w jakich znalazły się obie strony postępowania.
3. Kolejnym kryterium, które Sąd powinien wziąć pod uwagę jest wiek poszkodowanego, ponieważ np. intensywność cierpienia spowodowanego kalectwem jest znacznie większa u człowieka młodego, narażonego przez to na rezygnację z radości życia, zdrowia, osobistego rozwoju zawodowego czy psychicznego.
4. Podwyższanie sumy zadośćuczynienia ponad rozsądne granice nie pełni funkcji kompensacyjnej, może natomiast spowodować poważne ujemne skutki wobec sprawcy. Takie wyrównywanie krzywd przekształciłoby się bowiem w niewłaściwy instrument odwetu.
5. Znaczenie drugorzędne powinna mieć zamożność i wysokość dochodów osoby odpowiedzialnej za wyrządzenie krzywdy (Z. Strus, K. Ortyński, J. Pokrywniak 2010, s. 30).

Na wysokość wynagrodzenia krzywdy z tytułu uszkodzenia ciała oraz rozstroju zdrowia mają wpływ (B. Foczpaniak, K. Kędzior, K. Robaczyńska 2016, s. 94):

• rozmiar cierpień fizycznych i psychicznych poszkodowanego
• dyskomfort spowodowany negatywnymi emocjami związanymi ze szkodą, poczucie bezradności,
• długotrwałość leczenia,
• negatywne skutki uszkodzenia odczuwalne w trakcie normalnego, codziennego funkcjonowania,
• odwracalność skutków wyrządzonej szkody,
• odczuwanie przez poszkodowanego dyskomfortu spowodowanego zależnością od osób trzecich lub koniecznością korzystania z ich pomocy,
• rodzaj pracy wykonywanej przez pokrzywdzonego,
• pozbawienie pokrzywdzonego perspektyw na przyszłość, np. związanych z życiem zawodowym.

Krzywda spowodowana śmiercią członka rodziny ma inny wymiar. Zadośćuczynienie pieniężne ma pomóc w dostosowaniu się do nowej, zmienionej sytuacji oraz w załagodzeniu cierpienia psychicznego. W ustalaniu jego wysokości pod uwagę brane są następujące czynniki (A. Klimkiewicz 2018, s. 302):

• intensywność i rodzaj więzi, jakie łączyły osobę zmarłą z rodziną dochodzącą zadośćuczynienia,
• sytuacja życiowa i majątkowa, w jakiej znalazła się rodzina, powstała w wyniku śmierci osoby bliskiej,
• cierpienia moralne osamotnionych członków rodziny,
• stopień, w jakim pokrzywdzeni bliscy będą potrafili odnaleźć się w nowej, trudnej dla nich sytuacji oraz zdolność do zaakceptowania przez nich zmienionej rzeczywistości.

Zadośćuczynienie — artykuły polecane

Odpowiedzialność deliktowa — Imperatyw kategoryczny — Złoty środek — Hierarchia wartości — Świadczenie — Uzależnienia behawioralne — Spór zbiorowy — Osoba fizyczna — Problem społeczny

Bibliografia

• Foczpaniak B., Kędzior K., Robaczyńska K., (2016), Zadośćuczynienie jako forma kompensaty w świetle prawa karnego, "Journal of Health Policy, Insurance and Management", s. 91, nr 19, Łódź
• Klimkiewicz A. (2018), Krzywda i jej zadośćuczynienie w prawie cywilnym. Analiza pojęć w świetle orzecznictwa sądów polskich, Zeszyty Naukowe KUL 60, nr 2
• Kryla-Cudna K. (2018), Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową powstałą wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, C.H. Beck, Warszawa
• Strus Z., Ortyński K., Pokrzywniak J. (2010), Zadośćuczynienie po nowelizacji art. 446 Kodeksu cywilnego na tle doświadczeń europejskich, Warszawa
• Wild M. (2010), Przesłanki zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę w praktyce sądowej, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa
• Zych J. (2014), Dochodzenie zadośćuczynienia w polskim systemie prawnym (doktryna i orzecznictwo sądowe), Warszawa

Autor: Anna Telesz