Rola społeczna

Rola społeczna - zestaw praw i obowiązków przypisanych określonej pozycji społecznej i wiążących każdego, kto tę pozycję zajmuje, bez względu na cechy osobiste. Pojęcie to zostało wprowadzone przez amerykańskiego socjologa Ralpha Lintona, poprzez zastosowanie analogii do ról odgrywanych w teatrze bądź filmie przez aktorów.

Rola społeczna w symbolicznym interakcjonizmie - teoria podkreśla współistnienie normatywnych oczekiwań wobec jednostki ulokowanej w danej strukturze społecznej ze sposobami ich internalizacji, która może mieć wybiórczy charakter, przyczyniając się tym samym do tworzenia roli (role-making), nie jej odgrywania w sposób konformistyczny.

Rola społeczna według F. Znanieckiego składa się z trzech czynników:

• kręgu społecznego - zespołu ludzi powiązanych z osobą pełniącą daną rolę, charakteryzujący się występowaniem wzajemnego i zgodnego zainteresowania w ramach tej relacji,
• jaźni społecznej - rozumianej jako postrzeganie jednostki przez jej krąg społeczny oraz przez nią samą, kiedy odzwierciedla lub odtwarza (domniemane) wyobrażenie panujące o niej w jej kręgu społecznym,
• statusu osoby wykonującej rolę - sumy uprawnień jednostki wynikających z pełnienia określonej roli społecznej,
• funkcji osoby pełniącej rolę - zbioru obowiązków przypisanych jednostce pełniącej daną rolę społeczną.

Jednostka nie pełni zatem roli społecznej samotnie, lecz zawsze w odniesieniu do jej kręgu społecznego. Ponadto, osoby wchodzące w jego skład i pełniące inne role, muszą zaakceptować sposób jej pełnienia przez daną jednostkę.

Obowiązki wynikające z roli względem poszczególnych jednostek kręgu społecznego (Znaniecki): Osoba odgrywająca daną rolę społeczną posiada określone obowiązki względem osób z jej kręgu społecznego, z którymi wchodzi w bezpośrednie interakcje. Jeśli cały krąg społeczny jest ograniczony liczebnie i może ona zidentyfikować wszystkie wchodzące w jego skład jednostki i nawiązać z każdą z nich bezpośredni kontakt, wówczas, funkcja danej osoby obejmuje tylko te obowiązki, które wypełnia na rzecz osób należących do jej kręgu.

Cechy roli społecznej:

• niezależność od osoby, która ją pełni, gdyż istnieje ona i jest określona już wcześniej; dla osoby wchodzącej w nową rolę jest ona zewnętrzna, zastana,
• wyznaczanie określonych zachowań przypisanych do danej roli; rola wywiera ograniczający lub przymuszający wpływ na osobę ją pełniącą,
• wymóg przygotowania się lub nauki do pełnienia danej roli (choć nie dotyczy to wszystkich ról),
• konieczność koordynacji działań z innymi osobami pełniącymi inne role, co wynika z funkcjonowania człowieka w różnego rodzaju grupach, organizacjach, instytucjach itp.,
• możliwość pełnienia wielu ról przez jedną osobę, zarówno w ciągu całego życia, jak i w danej chwili,
• klarowność czyli świadomość jednostki dotycząca konkretnych zachowań wynikających z pełnienia danej roli.

Rodzaje ról społecznych:

• rola osiągnięta - rola pełniona w wyniku podjętych wyborów i decyzji; są to oczekiwania dotyczące zachowań jednostki zdeterminowane tym, co w świadomy sposób robi bądź zrobiła (np. studiowanie na uczelni wyższej),
• rola przypisana - rola pełniona przez jednostkę w wyniku posiadania przez nią (niezależnie od woli) cech i właściwości takich jak wiek, płeć czy rasa; źródłem ról przypisanych jest kultura,
• rola innowacyjna - rola, której przypisane są cechy innowacyjności i kreatywności, które powinien prezentować wykonawca roli, bez względu na cechy indywidualne np. artysta, uczony, wynalazca, dyktator mody, mędrzec itp.; niedopełnianie obowiązku innowacyjności może skutkować pozbawieniem jednostki prawa do pełnienia tego rodzaju roli.

Problemy związane z funkcjonowaniem w rolach:

• ambiwalencja roli - wewnętrzne uczucie niepokoju i dyskomfortu związane z przyjmowaniem nowej roli; ambiwalencja jest często powodem rezygnacji z pełnienia danej roli,
• przeciążenie rolą - zjawisko to występuje, gdy dana osoba nie jest w stanie wypełniać wszystkich obowiązków związanych z pełnionymi rolami; nie występuje tutaj wykluczanie się ról czy konflikt między rolami, a jedynie mnogość zadań do realizacji; powodem przeciążenia może być niewspółmierność kwalifikacji i predyspozycji do pełnionej roli lub nadmiernie złożona i rozbudowana rola,
• konflikt wewnętrzny w obrębie jednej roli - występuje wówczas, gdy istnieje rozbieżność pomiędzy wyobrażeniem jednostki a oczekiwaniami społecznymi dotyczącymi pełnienia danej roli,
• konflikt zewnętrzny między różnymi rolami - występuje wtedy, gdy zachowania związane z pełnieniem dwóch lub więcej ról przez jedną osobę wzajemnie się wykluczają; konflikt ten rozgrywa się w świadomości jednostki, która musi pogodzić i dopasować do siebie wykonywanie sprzecznych ról,
• konflikt ról o charakterze interpersonalnym - pojawia się w sytuacji, gdy jednostki należące do grupy, organizacji, instytucji itp. nie mogą uzgodnić między sobą, kto powinien pełnić jakie role; jest to konflikt występujący między osobami, a nie rolami,
• konflikt ról o charakterze etycznym - pojawia się wówczas, gdy jednostka jest zmuszona do wyboru wartości wynikającej z pełnienia danej roli, ale kłócącej się z jej poczuciem moralności i etyki.

Wpływ ról społecznych na powstawanie jaźni

Według Meada proces ten składa się z dwóch etapów:

• fazy zabawy, w której dziecko poprzez przyjmowanie postaw innych wczuwa się w ich role (znaczących innych, np. rodziców), odgrywa je dla zabawy,
• fazy gry, podczas której dziecko uświadamia sobie występowanie związków między rolami, ich współdziałanie. Uczy się przypisywać rolom określone cechy. Posługując się przykładem gry w piłkę: jednostka musi zidentyfikować swoją rolę i pozostałych osób biorących w niej udział, a także zdać sobie sprawę z ogólnych zasad, według których gra jest prowadzona. Wykształca zdolność postrzegania tzw. uogólnionego innego, co pozwala na ogląd i ocenę siebie z punktu widzenia innych.

TL;DR

Rola społeczna to zbiór obowiązków i praw przypisanych danej pozycji społecznej. Składa się z kręgu społecznego, jaźni społecznej, statusu i funkcji. Istnieją różne rodzaje ról społecznych, takie jak rola osiągnięta, rola przypisana i rola innowacyjna. Funkcjonowanie w rolach może prowadzić do problemów, takich jak ambiwalencja roli, przeciążenie rolą, konflikt wewnętrzny i zewnętrzny między rolami. Role społeczne mają wpływ na kształtowanie się jaźni.

Rola społeczna — artykuły polecane

Dynamika grupowa — Prestiż — Warunki powstania konfliktu — Grupa robocza — Socjalizacja — Osobowość — Etapy tworzenia zespołu — Kategoryzacja — Socjotechniki kierownicze

Bibliografia

• Oyster C. (2002), Grupy, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań
• Porankiewicz-Żukowska A. (2012), Między jednostką a strukturą społeczną, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa
• Sztompka P. (2012), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków
• Znaniecki F. (2011), Relacje społeczne a role społeczne, PWN, Warszawa

Autor: Magdalena Pałka, Monika Murawka