Typologia
Typologia jest to podział pewnych obiektów na grupy, charakteryzujące się pewną wspólną cechą lub grupą cech - stanowiących pewien typ. Podział typologiczny jest podziałem bardziej elastycznym niż klasyfikacja. Podział typologiczny nie musi być wyczerpujący i rozłączny (patrz => klasyfikacja). Podział obiektów na pewne typy stosuje się zazwyczaj w sytuacji gdzie zastosowanie klasyfikacji byłoby mało czytelne w analizie poprzez zbyt rozbudowaną strukturę klas i małą liczebność obserwacji przypisanych poszczególnym klasom. Jest to nic innego jak systematyzacja, która skupia się głównie na grupowaniu, porządkowaniu oraz podziale określonych kategorii.(Kisielnicki J. 2009, str 158-159)
TL;DR
Typologia jest podziałem obiektów na grupy o wspólnych cechach. Jest bardziej elastyczna niż klasyfikacja i stosuje się w analizie, gdy klasyfikacja byłaby niewyraźna. Typologia może być opisowa lub wartościująca. Może być ustalona po dokonaniu pomiaru lub przed badaniem. Wyróżnia się różne typy na podstawie cech charakterystycznych.
Rola i zastosowanie typologii
Od zarania dziejów wiadomo, że naukę tworzą twierdzenia o charakterze opisującym i wyjaśniającym, tymczasem twierdzenia wartościujące (oceniające i normatywne) służą przede wszystkim praktyce. Stąd punktem wyjścia są zwykle typologie o charakterze opisowym. Rodzajów typologii jest bardzo dużo. Można na przykład dokonać typologii zbiorowości pilotów lotnictwa w którym to uwzględnimy: wzrost, stan cywilny i wiek, nadajać tym wymiarom charakter opisowy. W medycynie zazwyczaj mamy spotykamy się z typologią określonych stanów chorobowych. Ale ze względu na przydatność pilota lub rokowanie pacjenta, można następnie tworzyć typologie o charakterze wartościującym. Dopiero takie ujęcie służy praktyce życia społecznego. Pojęcie typu jest różnie definiowane. Z punktu widzenia schematów, w jednowymiarowej czy wielowymiarowej klasyfikacji, typ to uznana za bardziej istotną od innych wartości, specjalna wartość zmiennej czy konfiguracja określonych wartości w szeregu zmiennych uwzględnionych w schemacie klasyfikacyjnym. Typologie pełnią też określoną rolę w budowaniu pewnego rodzaju teorii. Pojęciem typu obejmujemy wówczas "klasę zdarzeń czy procesów przebiegających wedle opisanego mechanizmu w sposób niezakłócony, wolny od działania wpływów ubocznych, wedle jednolitej, teoretycznie określonej zasady". mimo iż typy które zostały opisane powyżej, mogą zdarzać się rzadko lub w ogóle, nie jest to żadną przeszkodą w ich praktycznym zastosowaniu. Budujemy np. typ idealny działań doskonale racjonalnych, choć te akurat występują w rzeczywistości bardzo rzadko. Porównując działania ludzi z modelem, można stwierdzić różnicę i próbować dociec, jakie czynniki zakłócały racjonalność działania w danym przypadku. Nie przypisując typowi rangi wartości skrajnej, badamy, w jakim stopniu poszczególne przedmioty zbliżają się do niego pod różnymi względami. Na przykład, opisany typowy przebieg pewnej choroby pozwala na stwierdzenie, w jakim stopniu konkretny przebieg choroby danego pacjenta zbliża się lub oddala od tego typu. Ma to istotne znaczenie w praktyce. Podejście typologiczne bywa czasem stosowane wtedy, gdy analizowana rzeczywistość jest przedmiotem oceny dokonywanej z punktu widzenia pewnych standardów normatywnych. W oparciu o takie normatywne standardy buduje się często pewne wzorce pozwalające na stwierdzenie, w jakim stopniu zbliżają się one do postulowanego normatywnego ideału. Owe wzorcowe pojęcia służą do oceny, jak też do działań czysto poznawczych.(Saran J. 2016, str 23-24)
Wyróżnianie poszczególnych typów ex post
Podział typologiczny może być ustalony ex post po dokonaniu pomiaru pewnej cechy lub grupy cech charakteryzujących badane obiekty. Zazwyczaj dokonuje się go wtedy na podstawie przeprowadzonej wcześniej klasyfikacji poprzez pominięcie w analizie klas pustych bądź mało licznych, lub poprzez grupowanie pewnych klas posiadających jakąś - uznaną przez badacza za istotna - cechę wspólną, pomimo występowania różnić w innych analizowanych zmiennych (cechach) uznawanych za mniej istotne. Przykład:
Pewnej grupie osób zadano dwa pytania:
- Ile razy w ciągu roku oglądasz film w kinie?
- Ile razy w ciągu roku oglądasz spektakl w teatrze?
Po zebraniu informacji możemy wyróżnić dwa typy osobowości:
- "kinomaniaka" - i do tego typu zakwalifikować osoby które, kupiły bilet na więcej niż 8 seansów filmowych,
- "wielbiciela teatru" - i do tego typu zakwalifikować osoby, które kupiły bilet na więcej niż 8 spektaklów.
W przypadku typologii nie istnieją wyraźne jednoznaczne granice i zapewne jeśli wśród badanych osób tylko nieliczne osoby kupiłyby więcej niż 8 biletów do kina lub do teatru to badacz do analizy przyjąłby inne niższe granice. Analogicznie jeśli wszyscy lub prawie wszyscy odwiedziliby kino i teatr więcej niż 8 krotnie to do analizy ustalono by inna wyższą granice.
Dokonując takiego umownego podziału zapewne znajdzie się spora grupa osób nie zakwalifikowanych do żadnego z typów. Przykładowo będą to osoby które nie wybrały się ani do kina ani do teatru lub wybrały się na 3 seanse filmowe i 2 spektakle. Jednocześnie mogą się trafić osoby które jednocześnie uznamy za "kinomaniaka" i "wielbiciela teatru".
Między osobami zakwalifikowanymi do tego samego typu mogą występować spore różnice. Wśród "kinomaniaków" mogą się trafić osoby, które w ciągu roku odwiedziły kino ponad 50 krotnie ale liczebność takiej grupy zapewne będzie na tyle nikła, że wydzielanie dodatkowego typu "ultra kinomaniaka" mijałoby się z celem i zmniejszało przejrzystość danych.
Jeśli osoba "A" 8 krotnie wybrała się do kina i 1 raz wybrała się do teatru to zostanie uznana za "kinomaniaka", podobnie jak osoba "B", która kino odwiedziła 8 krotnie jednocześnie wybierając się na 20 spektakli teatralnych. Osoba "B" jest raczej zdecydowanym zwolennikiem teatru jednak przy podziale osób na te, które są "kinomaniakami" i te które nimi nie są, ilość wyjść do teatru jest pomijana i uznawana za cechę mało istotną.
Dodatkowo można wydzielić typ osób chętnie odwiedzających kino i teatr oraz osoby które niechętnie wybierają się na seans czy spektakl. W tym przypadku mało istotna będzie dla nas informacja o konkretnej liczbie odwiedzin kina czy teatru, a jedynie będziemy analizować sumę tych wyjść.
Wyróżnianie poszczególnych typów ex ante
- Podział typologiczny może zostać dokonany ex ante, czyli jeszcze przed przeprowadzeniem badania i przypisaniem analizowanym zmiennym pewnych wartości cech. Przy takim podziale wyróżnia się kilka podstawowych typów z przypisanymi do nich odpowiednimi zestawami wartości analizowanych cech - zazwyczaj dość skrajnymi. Następnie analizowany obiekt przypisuje się do typu, którego wartości cech są najbliższe cechom danego obiekty. W tym przypadku bardzo prawdopodobne jest że żaden z analizowanych obiektów nie będzie się charakteryzował dokładnie takimi samymi cechami jak typ do którego został przypisany.
Przykładem takiego podziału na typy może być ekonomiczny podział rynków na rynki:
W zasadzie trudno jest znaleźć w realnej gospodarce rynek, który by spełniał dokładnie wszystkie skrajne cechy charakterystyczne dla konkretnego modelu ekonomicznego. Przypisane danego rynku do pewnego modelu odbywa się na zasadzie pewnego uogólnienia i uchwycenia najważniejszych cech różniących dane rynki przy jednoczesnym pominięciu innych cech uznanych za mniej istotne.
| Typologia — artykuły polecane |
| Skala nominalna — Dyferencjał semantyczny — Próba — Badanie panelowe — Hipoteza — Analiza skupień — Psychometria — Populacja — Cechy charakteru |
Bibliografia
- Engelhardt J. (2008), Typologia przedsiębiorstw, CeDeWu, Warszawa
- Kisielnicki J. (2009), Typologia systemów informatycznych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 576
- Nowak S. (2011), Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
- Saran J. (2016), Klasyfikacje i typologie jako sposoby uprawiania empirycznych badań pedagogicznych, Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie, Lublin
Autor: Piotr Gwardecki
