Dualizm ekonomiczny

Dualizm ekonomiczny - inaczej zwany dualizmem agrarnym lub dualizmem gospodarczym, to zjawisko rozchodzenia się dróg rozwoju europejskie gospodarki feudalnej od połowy XV wieku. W krajach Europy Wschodniej (leżących na wschód od rzeki Łaby) dominowała gospodarka folwarczno - pańszczyźniana, natomiast w Europie Zachodniej (w krajach leżących na zachód od rzeki Łaby) pojawiły się zalążki gospodarki kapitalistycznej.

TL;DR

Dualizm ekonomiczny to zjawisko rozwoju dwóch różnych dróg gospodarczych w Europie od XV wieku. W Europie Zachodniej rozwijał się kapitalizm, a w Europie Wschodniej dominowała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. W Europie Zachodniej pojawiły się procesy kształtujące rynek towarów i rynek pracy, podczas gdy w Europie Wschodniej obowiązywały bardziej surowe formy poddaństwa. Europa Zachodnia preferowała pracę najemną i intensywniejszą gospodarkę rolno-przemysłową, podczas gdy Europa Wschodnia opierała się na systemie folwarczno-pańszczyźnianym.

Czynniki mające wpływ na powstanie dualizmu gospodarczego

Państwa Europy Środkowo - Wschodniej w czasie powstania dualizmu ekonomicznego przeżywały szybki przyrost demograficzny. Wzrost ludności oraz rozwój miast skutkował większym zapotrzebowaniem na produkty spożywcze i handlowe. Tendencje te wykorzystała rycerstwo, którego znaczenie w wojsku rycerskim bardzo spadło. Rycerstwo z czasem przekształciło się w osiadła szlachtę. Psucie monety spowodowało natomiast znaczne obniżenie wartości czynszów, które do tej pory płaciło chłopstwo. Szlachta starała się za wszelką ceną zmienić świadczenia chłopstwa, aby tym samym uniemożliwić im opuszczenie wsi. Innymi czynnikami mającym wpływ na dualizm ekonomiczny były konsekwencje związane z wielkim odkryciami geograficznymi. Rozwój przemysłu w Zachodniej Europie, który dzięki kolonizacji zamorskiej miał się bardzo dobrze pociągną za sobą inne czynniki, a mianowicie pozyskane z tego źródła dochody zwiększyły dochody mieszkańców Europy Zachodniej oraz w dużym stopniu wpłynęły na popyt. Wyjałowione gleby Europy Zachodniej nie mogły zaspokoić wzrastających potrzeb konsumpcyjnych wciąż wzrastającej liczby ludności.

Europa Zachodnia

Europa Zachodnia rozluźniła gorset poddaństwa i preferowała procesy kształtujące rynek towarów i rynek siły roboczej. W krajach Europy Zachodniej pańszczyzna była wspierana przez pracę najemną. Upowszechnienie się pracy najemnej sprzyjało bardziej intensywnej gospodarce rolnej. Podstawowym świadczeniem w rolnictwie stał się czynsz pieniężny. Wzrosła również rola kapitału agrarnego. W XVII w. w krajach Europy Zachodniej pojawiły się różne odmiany wielopolówki, zmniejszyły się ugory, zwiększyła się wydajność gleby. Szlachta (rzadziej chłopi) inwestowała kapitał zakumulowany w rolnictwie w różne przedsięwzięcia przemysłowe. Zmiany zachodzące w tym czasie w Europie Zachodniej, zmierzające do kapitalizmu przejawiały się również w:

• indywidualnym władaniem ziemią,
• dzierżawą ziemi,
• powiązaniami z kapitałem przemysłowy,
• kapitałem mieszczańskim.

Europa Wschodnia

W Europie Wschodniej widoczny był nawrót do ostrzejszych form poddaństwa i brak bodźców do upowszechnienia intensywnych form gospodarowania. W XVI - XVIII w. dominującą formą organizacji rolnej był system folwarczno - pańszczyźniany. Istota jego polegała na tym, że feudalni właściciele w obrębie swoich włości tworzyli własne gospodarstwa rolne (folwarki), uprawiane przy pomocy pańszczyźnianej siły roboczej. Folwark funkcjonował dzięki pracy chłopa pańszczyźnianego, wzrosła zależność osobista chłopa od feudała - chłop wraz ze swym gospodarstwem został całkowicie podporządkowany panu. Literatura historyczna mówi o wtórnym poddaństwie chłopów. Rozległe regiony Europy (Sycylia, Sardynia, Bałkany, Polska, Litwa) podporządkowane zostały rynkom zachodnim i skazane na dostosowanie produkcji do popytu na rynkach zagranicznych, a nie do potrzeb krajowych. Rozwój gospodarczy Europy Wschodniej, był uwarunkowany od narzuconego popytu na zboże, a ogólny rozwój nastawiony był na produkcję rolną.

System półfeudalny

System półfeudalny inaczej zwany połownictwo występował głównie we Włoszech, Francji i Hiszpanii. System ten polegał na oddawaniu przez chłopów oprócz czynszu pieniężnego, również części zbiorów rolnych lub produktów hodowli, w zamian za używanie ziemi. Część oddawanych planów wynosiła od 1/3 do 2/3 wyprodukowanych dóbr. Oprócz tych obciążeń dochodziły inne np. podatki na rzecz państwa, monopole dworskie czy dziesięcinę na rzecz Kościoła. Łączny ciężar obciążę sięgał czasami 60% chłopskich przychodów.

Dualizm ekonomiczny — artykuły polecane

Rewolucja agrarna — Industrializacja — Jean Baptiste Say — Państwo opiekuńcze — Międzynarodowy podział pracy — Mnożnik turystyczny — Dobro rzadkie — David Ricardo — Konurbacja

Bibliografia

• Bartkowiak R. (2010), Współczesne teorie ekonomiczne, Roczniki nauk rolniczych, t. 97, z. 2
• Cameron R., Neal L. (2004), Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa
• Kula W. (1983), Problemy i metody historii gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Skodlarski J. (2002), Zarys historii gospodarczej Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź
• Skodlarski J., Matera R. (2005), Gospodarka światowa. Geneza i rozwój, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Szpak J. (2001), Historia gospodarcza powszechna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Wojnarski D. (2004), Powszechna historia gospodarcza, Wydawnictwo Poltext, Warszawa

Autor: Katarzyna Kolodziejczyk, Franciszek Bolechowski