Rachunkowość trójwymiarowa

Rachunkowość trójwymiarowa (ang. triple-entry bookkeeping) - pojęcie ukute przez amerykańskiego naukowca japońskiego pochodzenia o nazwisku Yuji Ijiri. Teorię rachunkowości trójwymiarowej opublikowal po raz pierwszy w 1986 roku w pracy pod tytułem A Framework for Triple-Entry Bookkeeping.

TL;DR

Rachunkowość trójwymiarowa, zaproponowana przez Yuji Ijiri, opiera się na dodaniu trzeciego wymiaru do tradycyjnej rachunkowości dwuwymiarowej. Trzeci wymiar pozwala na analizę przyczyn zmian w przychodach i kosztach. Możliwe jest różne ujmowanie wyniku finansowego przedsiębiorstwa w zależności od zastosowanego wymiaru rachunkowości. Praktyczne zastosowanie rachunkowości trójwymiarowej pozwala na lepsze zarządzanie przedsiębiorstwem i podejmowanie bardziej kompleksowych decyzji.

Istota rachunkowości trójwymiarowej

Ijiri zauważył, że rachunkowość dwuwymiarowa (czyli z dwoma układami kont - bilansowymi i wynikowymi) ma podobne podstawy jak przestrzeń wektorowa w naukach ścisłych. Prosta w matematyce stanowi przestrzeń jednowymiarową, a w rachunkowości odpowiada jej system oparty tylko na kontach bilansowych. Ten system pozwala obliczyć tempo pomnażania aktywów lub pasywów. Płaszczyźnie z dwoma osiami współrzędnych (czyli przestrzeni dwuwymiarowej) - odpowiada drugi niezależny układ kont: konta wynikowe, przychodów i kosztów. Możliwe jest tutaj zarówno stwierdzenie zmiany wartości aktywów, jak i wskazanie przyczyn zmian. Ijiri spróbował objaśnić zmiany przychodów i kosztów za pomocą trzeciego wymiaru niezależnych kont. Postawił hipotezę, że koszty i przychody nie są najbardziej elementarnymi kategoriami rachunkowościowymi i można je zdefiniować bardziej analitycznymi wielkościami (D. Dobija 2003, s. 172) Wobec tego wyodrębnił dwa pojęcia, które są przedmiotem zainteresowania i pomiaru w dwuwymiarowej rachunkowości:

• zysk - przyrost majątku własnego w danym okresie,
• impet - tempo przyrostu majątku.

Podstawowa różnica między pomiarem zysku a impetu polega na tym, że pomiar zysku odbywa się na podstawie okresu czasu, natomiast pomiar impetu odbywa się w konkretnym momencie, zatem można go mierzyć wielokrotnie w ciągu okresu (M. Dobija 1999, s. 185)

W trzecim wymiarze rachunkowościowym Ijiri wprowadził wielkości pozwalające objaśnić przyczyny zmian zachodzących w drugim wymiarze:

• siła ekonomiczna - objaśnia tempo zmian impetu w danym okresie,
• impuls - objaśnia zmiany stanu impetu w czasie,
• akcja (działanie) - skutek działania impulsów w danym okresie.

Siły ekonomiczne

Ijiri przedstawił propozycję zestawu sił ekonomicznych w podziale na siły wewnętrzne, których oddziaływanie jest zależne od czynników pozostających pod kontrolą przedsiębiorstwa; siły zewnętrzne, które wynikają z czynników egzogenicznych oraz siły rezydualne, które definiuje się jako czynniki wewnątrz przedsiębiorstwa, zależne od jego funkcjonowania, ale nie mogące być faktycznie kształtowane przez kierownictwo.

Możliwe są też inne podziały sił ekonomicznych, np. wykorzystujący wielkości z analizy ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa, czy też podzial na siły przyspieszające i opóźniające, (Teoria... 2005, s. 331) czyli czynniki powodujące przyrosty dodatnie i ujemne przychodów i kosztów. Te podziały, analogicznie jak podział kosztów na układ rodzajowy i kalkulacyjny, nie mogą być stosowane jednocześnie, możliwe jest jednak zastosowanie równoległego księgowania. Da to jeszcze pełniejszy obraz wnętrza przedsiębiorstwa.

Wszystkie trzy wymiary można sprowadzić do wspólnego pomiaru zysku. Opisując działalność danego przedsiębiorstwa i mierząc jego wynik finansowy poprzez rachunkowość jedno-, dwu - lub trójwymiarową otrzymamy ten sam rezultat. W pierwszym wymiarze (układzie kont) będzie to różnica między przyrostem aktywów a zobowiązań, w drugim będzie to różnica między wielkościami niezależnymi od pierwszego wymiaru: przychodami a kosztami, natomiast w trzecim będzie to suma impetów początkowych działających przez dany okres oraz łącznej wartości impulsów wywołanych działaniem sił ekonomicznych w tym okresie.

Model księgowości trójwymiarowej pozwala przedsiębiorstwu różnymi sposobami mierzyć ten sam wynik finansowy, a innymi słowy uszczegółowić i dokładnie identyfikować czynniki kształtujące zysk przedsiębiorstwa. W praktyce księgowości pewną niedogodnością pozostaje brak skodyfikowania i formalizacji badań przyczyn zmian i wartości zmian impetu ekonomicznego (Teoria... 2005, s. 201) Początkowo zatem układ kont sił musiałby być w dużym stopniu zależny od uznaniowości głównego księgowego i firmy, w której działa.

Praktyczne zastosowanie rachunkowości trójwymiarowej

Konkretny dobór poszczególnych kont w układzie kont siłowych pozwoli zarządzającym na koncentrację na ściśle określonych obszarach działalności przedsiębiorstwa (Teoria... 2005, s. 337) Przełoży się to na precyzyjne określenie mocnych i słabych stron firmy i możliwość skupienia się na maksymalizowaniu korzyści i minimalizowaniu strat powstałych w danych działach przedsiębiorstwa. System trójwymiarowej rachunkowości może pomóc kadrze zarządzającej, podobnie jak rachunkowość zarządcza, w podejmowaniu decyzji dotyczących przyszłości. Model ten pozwala bardziej kompleksowo i dalekowzrocznie podejść do formułowania planów i strategii firmy.

Rachunkowość trójwymiarowa — artykuły polecane

Analiza bilansu w układzie poziomym — Wynik finansowy — Analiza Du Ponta — Analiza rachunku zysków i strat — System wczesnego ostrzegania K. Beermanna — Prognozowanie przychodów i kosztów — Oszustwo finansowe — Procedura budżetowania — Analiza wykorzystania majątku

Bibliografia

• Dobija D. (2003), Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wydawnictwo WSPiZ, Warszawa
• Dobija M. (2008), Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Dobija M. (red.) (2005), Teoria rachunkowości w zarysie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków

Autor: Bartosz Baran