Kodeks

Kodeks (łac. codex — księga, zbiór prawa) jest to kwalifikowana forma porządkowania przepisów prawnych polegająca na całościowym, względnie wyczerpującym i opartym na jednolitych zasadach uregulowaniu jakiejś dziedziny życia społecznego.

W polskim prawie kodeksy nie mają wyższej wagi od innych ustaw nienoszących takiej nazwy. Mogą być również zmieniane innymi ustawami. W systemie źródeł prawa kodeks nie zajmuje szczególnej pozycji w hierarchii. Wykorzystanie tego pojęcia informuje tylko o tym, że problematyka w nim zawarta została kompleksowo uregulowana i należycie usystematyzowana. Najczęściej dzieli się ona także na część ogólną i szczegółową. Stąd kodeksy są zwykle aktami obszernymi. Istnienie kodeksów dobrze świadczy o stanie prawodawstwa w tych dziedzinach, gdyż są to akty normatywne. W praktyce dąży się do objęcia jednym kodeksem całej gałęzi prawa (np. Kodeks Cywilny, Kodeks Karny czy Kodeks Pracy). Natomiast w niektórych systemach prawnych występują sytuacje, gdzie kodeksy mają w prawie moc nadrzędną, przez co przepisy innych ustaw mogą zostać uchylone, jeśli są niezgodne z zasadami spisanymi w kodeksach (J. Helios, W. Jedlecka 2015, s. 21).

TL;DR

Kodeks to kompleksowe uregulowanie danego obszaru życia społecznego. W polskim prawie kodeksy nie mają wyższej wagi od innych ustaw. Istnieje 14 kodeksów w polskim systemie prawnym, z których sześć dotyczy prawa karnego, a pozostałe zagadnień prawa cywilnego i pokrewnych. Przykładami kodeksów są Kodeks karny, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks pracy itp.

Historia

Sama nazwa Kodeks wywodzi się jeszcze z czasów rzymskich. Łacińskie słowo «codex» lub «caudex» oznaczało pień drzewa lub okrągły ociosany kawałek drewna, który przyczepiano do nóg przestępcy. Musiał on wówczas zawsze ciągnąć je za sobą lub na nim siedział. Tym określeniem nazywane były również bierwiona, które służyły jako podstawa mostów na wodzie albo promów przewozowych. Ponadto tego słowa używano, aby opisać deseczki smarowane woskiem, które były przeznaczone do pisania, a po połączeniu tworzył książki. Stąd wywodziło się słowo «codices» oznaczające tak zwane kasowe księgi Rzymian. Później słowo "kodeks" zaczęło funkcjonować jako nazwa dla woskowej deseczki, jak również złączone z jednej strony, zgięte wpół oraz przeszytych na linii zgięcia arkusze, pergaminy lub papirusy, a później także papier (J. Sondel 1997, s. 162). W ten sposób łączone były księgi zawierające dużą ilość przepisów prawnych oraz prac rzymskich jurystów w tym okresie (od czasów cesarza Dioklecjana).

Wydane za czasów panowania cesarza Dioklecjana Gregorianum, zbiór cesarskich konstytucji zatytułowany «Codex Gregorianus» zyskał dużą popularność i dzięki temu słowo «Codex» trafiło do prawniczego słownictwa. Po zbiorze Gregorianum, zostały stworzone następne kolejne - «Codex Hermogenianus», «Codex Theodosianus» (pierwszy oficjalny zbiór praw cesarstwa rzymskiego) oraz prace Justyniana «Kodeks Iustiniani» lub «Corpus Juris civilis» (z łaciny "ciało Prawa Cywilnego"). W średniowieczu słowo "codex" nie było stosowane. Zbiory przepisów prawnych w tym czasie nazywane były «leges». Ponownie “codex" pojawia się dopiero w XVI wieku, w zbiorze praw stanowionych przez króla Henryka III, które zostały spisane przez Borissoniego. Od tego czasu pojęcie wykorzystywano coraz częściej. Kilka zbiorów przepisów prawnych, zwłaszcza od końca XVIII wieku, w swojej nazwie zawierało “codex".

Od czasów historycznych do słowa "Kodeks" przypisane jest tradycyjne znaczenie - ustawodawstwo, które zawiera systematyczne zasady obowiązujące w konkretnej dziedzinie lub kilku pokrewnych dziedzinach prawa materialnego lub proceduralnego, a jego głównym celem jest uregulowanie stosunków społecznych między poszczególnymi podmiotami. W związku późniejszym rozwojem stosunków społecznych, w etymologii słowu "kodeks" przypisuje się również znaczenie jako zbiór zasad, zachowań, przyzwyczajeń oraz przekonań, które mogą być wyrażane zarówno w postaci pisemnej, jak i w formie ustnej. Skupiają się ona na regulowaniu określonych stosunków społecznych.

Kodeksy w polskim prawie

Obecnie w polskim systemie prawa obowiązuje 14 zbiorów norm określanych jako kodeksy. Sześć spośród nich dotyczy problematyki prawa karnego, są to:

• Kodeks karny - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. dotycząca prawa karnego oraz odpowiedzialności karnej. Zawarte w niej przepisy określają czyny rozumiane jako przestępstwa, przewidywane za ich dokonanie kary, sposoby ich egzekwowania, a także warunki przedawnienia (J. Helios, W. Jedlecka 2015, s. 91; KK).
• Kodeks postępowania karnego - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. skupia się na procedurach postępowania karnego z udziałem sądu, określa strony procesu, zasady przebiegu spraw oraz wszystkie czynności procesowe (J. Helios, W. Jedlecka 2015, s. 107; KPK).
• Kodeks karny wykonawczy - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. obejmuje szczegółowo opisane zagadnienia związane z egzekwowaniem kar i wyroków sądowych (KKW).
• Kodeks wykroczeń - Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. dotyczy odpowiedzialności za popełnione wykroczenia. Definiuje czyny rozumiane jako wykroczenia oraz opisuje kary i metody postępowania w przypadku popełnienia czynu zabronionego przez ustawę (KW).
• Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia - Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. reguluje procedury postępowania karnego w przypadku popełnienia wykroczenia, określa czynności procesowe, strony postępowania oraz zasady przebiegu rozpraw (KPWSW).
• Kodeks karny skarbowy - Ustawa z dnia 10 września 1999 r. opisuje zasady prawa karnego skarbowego. Określa czyny rozumiane jako przestępstwa oraz wykroczenia skarbowe, zasady postępowania w przypadku popełnienia tego typu czynów oraz sposoby wykonywania wyroków (KKS).

Pozostałe kodeksy skupiają się na zagadnieniach prawa cywilnego oraz zagadnień mu pokrewnych. Wśród nich wyróżnia się:

• Kodeks cywilny - Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. to zbiór norm dotyczących podstawowych zagadnień regulowanych prawem cywilnym (J. Ciszewski i in. 2013, s. 19-23; KC).
• Kodeks postępowania cywilnego - Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. określająca procedury postępowania z udziałem sądu w sprawach cywilnych, strony procesu, zasady przebiegu rozpraw, a także wszystkie czynności procesowe (J. Helios, W. Jedlecka 2015, s. 119-124; KPC).
• Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. zawiera zasady polskiego prawa rodzinnego. Reguluje prawa majątkowe, stosunki między rodzicami oraz dziećmi, małżonkami, a także opisuje zasady sprawowania opieki nad małoletnimi (KRO).
• Kodeks spółek handlowych - Ustawa z dnia 15 września 2000 r. dotycząca powstawania, funkcjonowania oraz łączenia, podziału i przekształcania spółek handlowych (KSH).
• Kodeks morski - Ustawa z dnia 18 września 2001 r. obejmująca przepisy prawa morskiego. Dotyczy statków morskich, opisuje prawa i obowiązki kapitanów morskich, jak również zagadnienia ubezpieczeń oraz wypadków morskich (KM).
• Kodeks pracy - Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. regulująca zasady prawa pracy. Określa prawa i obowiązki stron połączonych stosunkiem pracy (KP).
• Kodeks postępowania administracyjnego - Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. skupiająca się na procedurach postępowania dotyczącego spraw administracyjnych. Obejmuje zasady przebiegu rozpraw sądowych oraz postępowania w przypadku wydawania zaświadczeń oraz składania skarg i wniosków (J. Helios, W. Jedlecka 2015, s. 83-89; KPA).
• Kodeks wyborczy - Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. zawierająca przepisy prawa wyborczego w Polsce. Precyzuje zasady przeprowadzania wyborów, uznawania ich ważności oraz zawiera przepisy karne dotyczące czynów niezgodnych z prawem wyborczym (k.w.).

Autor: Karolina Zboś

Kodeks — artykuły polecane

Kodyfikacja — Kodeks karny — Kodeks Hammurabiego — Ustawa o prawie autorskim — Umowa cywilno-prawna — Zasada swobody umów — Konwencja wiedeńska — Lokaut — Umowa ustna

Bibliografia

• Adamiak B., Borkowski J. (2012), Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa
• Andrzejewski J. (2014), Czy nowa kodyfikacja prawa cywilnego jest potrzebna w czasie kryzysu prawa?, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, zeszyt 1
• Ciszewski J. (red.) (2013), Kodeks cywilny. Komentarz, LexisNexis Polska, Warszawa
• Furmanek P. (2001), Recepcja prawa rzymskiego - średniowiecze i czasy nowożytne, Studenckie Zeszyty Naukowe, nr 4/6
• Helios J., Jedlecka W. (2015), Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa dla ekonomistów, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
• Sawczuk M., Konarski M. (2011), Pojęcie i rola kodyfikacji w systemie prawa - wybrane zagadnienia, Teka Komisji Prawniczej, nr IV
• Sondel J. (1997), Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Wydawnictwo Universitas, Kraków
• Ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy. Dz.U. 1999 nr 83 poz. 930
• Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego Dz.U. 1960 Nr 30 poz. 168
• Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych. Dz.U. 2000 nr 94 poz. 1037
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego. Dz.U. 1964 Nr 43 poz. 296
• Ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski. Dz.U. 2001 nr 138 poz. 1545
• Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń. Dz.U. 1971 nr 12 poz. 114
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
• Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Dz.U. 2001 nr 106 poz. 1148
• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141
• Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. - Kodeks wyborczy Dz.U. 2011 nr 21 poz. 112
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny. Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy. Dz.U. 1997 nr 90 poz. 557
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego. Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555