Zasady etyczne

Zasady etyczne wywodzą się z etyki, która sama w sobie może być rozumiana jako zbiór reguł, standardów postępowania moralnie właściwych dla interakcji międzyludzkich w danej społeczności bądź grupie zawodowej.

etyka [gr. tá ēthiká ‘traktat o obyczajach’ < ḗthos ‘obyczaj’, ‘charakter’], termin użyty w IV w. p.n.e. przez Arystotelesa w tytule dzieła Etyka nikomachejska na oznaczenie opisowo-krytycznego studium tego, co dotyczy etosu jako ludzkiego charakteru, obyczaju, tj. utrwalonego sposobu zachowania się w środowisku życia, zamieszkania; w sensie potocznym — etyka to ogół norm moralnych uznawanych w pewnym czasie przez jakąś zbiorowość społeczną jako punkt odniesienia dla oceny i regulacji postępowania w celu integracji grupy wokół pewnych wartości, synonim moralności; w sensie filozoficznym — etyka to nauka dotycząca moralności, rozpatrywana odrębnie w aspektach: normatywnym jako nauka moralności (tzw. etyka normatywna lub etyka właściwa) oraz opisowo-wyjaśniającym jako nauka o moralności (tzw. etyka opisowa lub etologia). Współcześnie w zasięgu szeroko rozumianej etyki mieści się także metaetyka jako krytyczna teoria i metodologia etyki, badająca poprawność uzasadnienia i budowy struktur etyki normatywnej, zwłaszcza relacje etyki normatywnej do etyki opisowej. Dla odróżnienia potocznego i filozoficznego ujęcia moralności i etyki oraz dla ujęcia ich związku z praktyką polityczną, ekonomiczną, zawodową, proponuje się niekiedy powrót do klasycznego pojęcia „filozofia moralna”, aby scalić i głęboko, tj. filozoficznie ugruntować etykę jako poprawnie uzasadniony namysł nad tym, co i dlaczego w życiu człowieka i społeczeństwa jest dobre, powinne, oraz — co z tego niesprzecznie wynika dla różnych płaszczyzn życia. Etyka w aspekcie normatywnym zajmuje się ustalaniem, co jest moralnie dobre, a co złe, oraz — na podstawie przyjętych ocen i związanych z nimi powinności — wytyczaniem dyrektyw, tj. norm moralnie pozytywnego postępowania i wskazywaniem sposobów takiego przekształcania obiegowej moralności, by dostosować ją do przyjętego ideału moralnego; zakres badań etyki pojętej normatywnie dzieli się zwykle na: aksjologię, tj. teorię wartości, oraz na tzw. deontologię, tj. naukę o powinnościach. Etyka w aspekcie opisowym zajmuje się analizą, opisem i wyjaśnianiem moralności rzeczywiście przyjmowanej (obiegowej) w różnych epokach i środowiskach społecznych, wskazywaniem źródeł, struktury, funkcji moralności jako formy świadomości społecznej i wykrywaniem prawidłowości jej rozwoju; bada zatem oceny, normy, wzorce osobowe, ideały, sposoby ich uzasadniania jako dane bez zaangażowania się w ich wartościowanie; w tym rozumieniu etyka obejmuje socjologię moralności, psychologię moralności, semantykę moralności (nazywaną w wąskim znaczeniu metaetyką), badającą język moralności; do etyki opisowej zalicza się też historię moralności i towarzyszących jej doktryn etycznych. Problematyka etyczna nieodłącznie towarzyszy początkom ludzkiej refleksji nad światem, pojawiając się we wszystkich kulturach jako istotny składnik mitów, religii i utrwalonych mądrości praktycznych, ale status wyodrębnionej dziedziny filozoficznej uzyskała dopiero w V w. p.n.e., tj. w klasycznym okresie filozofii greckiej. Etyka grecka zajmowała się głównie badaniem sposobów osiągania szczęścia i doskonałości osobistej człowieka; za inicjatora klasycznej etyki greckiej uważa się Sokratesa, do którego intelektualizmu etycznego nawiązali cynicy (uznający cnotę za jedyne dobro i cel życia) i cyrenaicy (głoszący hedonizm), a także Demokryt z Abdery, którego poglądy dały początek późniejszemu eudajmonizmowi; pierwszy systematyczny wykład etyki jako odrębnej dyscypliny pochodzi od Arystotelesa; znaczny wpływ na dalszy rozwój etyki wywarły poglądy epikurejczyków (epikureizm) i stoików. Etyka średniowieczna, ściśle związana z teologią i zasadami religii chrześcijańskiej, miała charakter teocentryczny; jej podstawy stworzył św. Augustyn; w XIII w. największe znaczenie zyskał system etyczny św. Tomasza z Akwinu. Etyka nowożytna, w swych głównych nurtach koncentrująca się wokół ziemskich spraw człowieka i pojmująca moralność jako aspekt stosunków międzyludzkich, odznaczała się humanizmem i tendencjami do autonomizacji moralności w stosunku do religii; zaczęto zajmować się zwłaszcza badaniem motywów postępowania i namiętności ludzkich (R. Descartes, Th. Hobbes, B. Spinoza) oraz rozważaniami nad naturą ludzką (A. Shaftesbury, D. Hume i in.); XVII i XVIII wiek zaznaczyły się normatywnym ujęciem etyki i uwypukliły jej wątki społeczne w powiązaniu z teoriami polityczno-prawnymi i ideami przebudowy porządku społecznego; w epoce oświecenia najpełniejszy wyraz znalazła idea laicyzacji etyki (np. Wolter, J. de La Mettrie, D. Diderot, P. Holbach, C. Helvetius) oraz jej ujęcie utylitarystyczne (m.in. u P. Maupertuisa, J.A. Condorceta), rozbudowana później w zwarty system przez J. Benthama i J.S. Milla (utylitaryzm); XVIII i XIX wiek wydały koncepcje etyczne I. Kanta, J.G. Fichtego, G.W. Hegla; w 1. połowie XIX w. powstała eudajmonistyczna i humanistyczna etyka L. Feuerbacha; do humanizmu Feuerbacha nawiązali K. Marks i F. Engels, uznający człowieka za wartość najwyższą, rozpatrujący moralność jako formę świadomości społecznej, zdeterminowaną ekonomiczną i klasową strukturą społeczeństwa oraz historycznymi warunkami jego bytu. Etykę od połowy XIX w. cechowała duża różnorodność stanowisk, z których największy, obok utylitaryzmu, wpływ wywarły: altruizm etyczny A. Comte’a, etyka ewolucjonistyczna H. Spencera (uznająca życie za wartość najwyższą), która stała się inspiracją wielu, niekiedy przeciwstawnych, systemów etycznych (m.in. J.M. Guyau, F. Nietzsche), w późniejszym zaś okresie — etyka aksjologiczna (M. Scheler, N. Hartmann), wyrosła na gruncie fenomenologii; pod wpływem fenomenologii rozwijała się etyka w personalizmie i egzystencjalizmie (M. Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre, G. Marcel, E. Mounier), a następnie w filozofii dialogu (M. Buber, E. Levinas, J. Tischner). Jeszcze pod koniec XIX w. ożywił się tomizm, a wraz z nim etyka, zwłaszcza etyka społeczna, podejmująca motyw solidaryzmu społecznego, dystansującego się względem liberalizmu oraz socjalizmu i marksizmu (encyklika Rerum novarum, następnie Quadragesimo anno). Wielkie zaangażowanie etyczne jest obecne w encyklikach Jana Pawła II, w których wyróżnia się motyw obrony życia i godności człowieka, obrony godności pracy. Tomizm w XX w. rozwinął i wyraźnie wzmocnił w etyce motyw personalistyczny (E. Gilson, J. Maritain). Rozwój nauk medycznych i technicznych, dewastacja środowiska — przyczyniły się w ostatnich czasach do powstania wielu nowych problemów moralnych, wyłaniając szczegółowe obszary badań etycznych (etyki szczegółowe): bioetykę, etykę seksualną, etykę ekologiczną, etykę globalną, etykę biznesu, etykę polityki, etykę techniki, etykę komputerową, etykę mediów i inne etyki zawodowe. Etyka w Polsce.