Gospodarka nakazowa

Gospodarka nakazowa, w której każda bez żadnego wyjątku decyzja dokonywana jest przez organ państwowy, w praktyce nigdzie nie występuje. Natomiast w wielu krajach: Wietnamie, na Kubie w dawnych krajach RWPG poziom centralnego zarządzania i planowania określany był jako bardzo znaczący. Państwo, które staje się decydentem fabryk i ziemi, podejmowało decyzje o tym, co ludzie powinni konsumować, w jaki sposobów wytwarzać i w jakim wymiarze godzinowym pracować. W znacznej większości obecnych krajów możemy zauważyć występowanie gospodarki mieszanej, natomiast kilka z nich są bliższe gospodarkom nakazowym (Korea Północna, Kuba); inne z kolei kraje Europy Zachodniej czy Ameryki bliższe są gospodarce wolnorynkowej (Mazur K. P. 2009, s. 130).

Na podstawie wielu mechanizmów, które umożliwiają dokonywania regulacji i koordynacji procesów gospodarczych możemy dokonać rozróżnienia na:

• gospodarka rynkowa (system rynkowy),
• gospodarka nakazowa (system nakazowy).

Cechy Charakterystyczne gospodarki rynkowej oraz nakazowej

Aby lepiej zrozumieć charakterystykę oraz znaczenie gospodarki nakazowej istotnym jest, krótkie scharakteryzowanie również gospodarki rynkowej.

Cechą charakterystyczną gospodarki rynkowej jest fakt, iż jest to gospodarka, w której wszelkie mechanizmy wolnorynkowe to obustronne oddziaływanie na siebie popytu, podaży, kreowanie się ceny, czyli ujmując to w sposób ogólny jest to automatycznie funkcjonujący rynek. We aktualnych czasach określanych jako konkurencyjne, gdzie systemy gospodarki rynkowej regulowany jest tylko w jednostkowych elementach, a całość wymiany sterowana jest przez funkcjonowanie mechanizmów wolnorynkowych. Natomiast zwracając uwagę na gospodarkę nakazową to gospodarka centralnie planowana lub system nakazowo rozdzielczy, w przypadku której procesy gospodarcze, np.: znaczna część decyzji, które bezpośrednio dotyczą produkcji, jak również redystrybucji dochodu dokonywane są głównie przy wykorzystaniu różnego rodzaju nakazów i dyrektyw, które wydawane są przez biurokracje państwową (A. Fudali i in. 2011, s. 11).

1. Dla lepszego zrozumienia roli rynku i cen, warto zwrócić uwagę, przy wykorzystaniu jakich sposobów zasoby mogłyby być rozdzielone w gospodarce, w której nie funkcjonuje rynek. Przykładem takiej sytuacji jest gospodarka nakazowa, w której władza polityczna jest także władzą gospodarczą. Władza gospodarcza może charakteryzować się cechami dyktatorskimi lub demokratyczny, natomiast w najbardziej skrajnej sytuacji będzie nakazywać ludziom, co mają pić i jeść, oraz jakie trzeba kreować towary i usługi, jak również kto ma żyć w dobrobycie, a kto w skrajnym ubóstwie (Mazur K. P. 2009, s. 129).
2. Z kolei na szczeblu mikro, czyli firmy, których właścicielem jest państwo (państwowych, bo w zasadzie nie ma innych), szefowie tych państwowych podmiotów z dużym zaniepokojeniem wyczekują nadejścia „z góry”, od w/w centrum, informacji o tym, co te firmy będą musiały wypracować i stworzyć (z góry przyjdą również progi poziomów dostaw materiałów do produkcji, dóbr inwestycyjnych i siły roboczej, którą będą mieli pozwolenie zatrudnić). Będą musiały wypracować i stworzyć, ponieważ odbierane z góry wskaźniki są dla nich nakazem, dyspozycją do bezwzględnego wykonania. Dlatego też zasadnym jest określanie definicyjne tego rodzaju gospodarki jest definicja: gospodarka nakazowa (ang. command economy) (J. Winiecki 2012, s.17).

Historia i konsekwencje wprowadzenia gospodarki nakazowej

W odniesieniu do rynku kapitału w każdym z krajów Europy Środkowo-Wschodniej mieliśmy styczność z deficytem środków kapitałowych, jak również rywalizacją wybranych krajów postkomunistycznych o inwestorów zagranicznych. Krajowy kapitał w tamtym okresie cechować się dużą słabością ze względu na obciążenia wynikające jeszcze z gospodarki nakazowej, w której sektor prywatny próbowano wyeliminować lub spychano na margines, a tzw. władza ludowa zabierała prywatne majątki dla państwa w pierwszym momencie formowania się prawdziwego socjalizmu. W nowym ustroju politycznym początkowe rządy solidarnościowe zwróciły szczególną uwagę na radykalną i fundamentalną reformę rynkową i relatywnie szybkie zmiany własnościowe w czasie (D. Grała 2018, s. 61).

Przyjrzyjmy się założonym celom twórców tego systemu gospodarczego:

1. Próba całkowitej eliminacji cykliczności gospodarki kapitalistycznej. W gospodarce nakazowej „wstrząsy” (zmiany) produkcji globalnej były co do zasady mniejsze, ale za to destrukcyjnie i destabilizacyjnie na gospodarkę miały wpływ skokowe niezaplanowane zmiany (wzrosty i spadki) inwestycji. Również skutki wahań były pokaźnie bardziej krzywdzące niż wahań cyklu koniunkturalnego. W kapitalizmie recesje (spadki produkcji) sprawiały bankructwa i zamknięcie najmniej rentownych przedsiębiorstw i pojawianie się innowatorów. W efekcie gospodarka po recesji była coraz bardziej efektywna. Natomiast w gospodarce nakazowej cykle inwestycyjne tylko pomniejszały w krótkim okresie brak równowagi w gospodarce, a ponieważ mechanizm planowania w żadnym stopniu nie zmieniał się i najsłabsze firmy nie były zamykane wspomniana wcześniej nierównowaga relatywnie szybko pojawiała się z powrotem.
2. Inflacja w gospodarce nakazowej występowała przez cały czas funkcjonowania tej ostatniej. Tyle, że obok zwyczajowych podwyższeń cen (których rzeczywiście było mniej) wykreowały się alternatywne formy podwyższeń cen. Była to inflacja ukryta, gdy zwiększały się ceny różnych produktów czy usług, które nie były uwzględniane w tzw. koszyku dóbr, który stanowi bazę mierzenia wskaźnika cen detalicznych. Była to również inflacja tłumiona, gdy ceny nie wzrastały, ale w efekcie zwiększającej się różnicy pomiędzy podażą a popytem zwiększał się dystans kolejki po te dobra (czas utracony na ich wyszukiwanie). Konsumenci mieli w tym przypadku trudności z inflacją różnopostaciową. Należy również zwrócić uwagę, że ograniczając (ponieważ eliminować się nie dało) wzrosty i spadki cen i, co gorsze, nie dając możliwości cenom na nieskrępowane fluktuacje system gospodarki nakazowej pośrednio nie umożliwił korzystania z najistotniejszego wskaźnika zmian podaży i popytu, jakim są wolne ceny.
3. Największym niepowodzeniem zakończyło się dokonanie próby eliminacji poprzez gospodarkę nakazową nieprawidłowego wykorzystania zasobów w kontekście marnotrawstwa, który był cechą charakterystyczną ponoć gospodarki rynkowej (nadwyżek produkcji i kolejnych wyprzedaży za ułamek ceny, itp.). Okazało się, że te zbierane w efekcie zmian koniunktury nadwyżki, to jest niewielki ułamek tego, co gospodarki nakazowe marnotrawiły ze względu na nietrafną konstrukcję bodźców do oszczędzania i akumulacji zasobów (surowców i paliw, materiałów, półfabrykatów).

Nadrzędnym problemem był brak prywatnego właściciela, gdyż wykreowanie odpowiedniej konstrukcji bodźców w firmach państwowych okazało się trudności w odniesieniu do której niemożliwym było znalezienie rozwiązania. Jako przykład podać można fakt, iż do wykreowania $ 1000 PKB kraje o gospodarce nakazowej potrzebne było zużycie około 2,0-2,5 razy więcej ropy naftowej, stali, ale również cementu i innych produktów masowych niż kraje o KGR (J. Winiecki 2009, s.96).

Bibliografia

• Fudali A. (red.) (2011). Gospodarka XXI wieku. Innowacyjność, ekonomika i organizacja, "Wydawnictwo Naukowe IVG", Szczecin.
• Grała D. (2018). Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim w latach 1990–2004 w aspekcie wykorzystania czynników produkcji, "Ur journal of humanities and social sciences", nr 2.
• Mazur K. P. (2009). Alternatywne systemy gospodarcze, "Postępy techniki i przetwórstwa spożywczego", nr 1.
• Winiecki J. (2012). Transformacja postkomunistyczna. Studium przypadku i zmian instytucjonalnych, "C.H. Beck", Warszawa.
• Winiecki J. (2009). Źródła niezniszczalności kolektywistycznych utopii a zagrożenia dla wolności (nie tylko ekonomicznej), "Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny", z. 4.

Autor: Magdalena Mikołajek

.