Świadomość społeczna

Świadomość Społeczna - część, segment kultury rozumiany jako zestaw, zbiór szeroko rozpowszechnionych i ogólnie akceptowanych w danej zbiorowości (społeczności) poglądów, przekonań, idei, które stają się wzorcami, normami, schematami myślenia wpajanymi jej członkom oraz egzekwowanymi przez naciski społeczne.

TL;DR

Świadomość społeczna to zestaw powszechnie akceptowanych poglądów i idei w danej społeczności. Powstaje dzięki językowi i symbolom, a także wpływowi nauki na praktykę społeczną. Może przybierać różne formy, takie jak myślenie potoczne, sfera sacrum, ideologie, opinia publiczna, wiedza naukowa i twórczość artystyczna. Występują również patologie świadomości społecznej, takie jak stereotypy, przesądy i szowinizm grupowy. Świadomość społeczna odgrywa ważną rolę w zarządzaniu organizacjami i kształtowaniu ekologii. Kształtowanie nowej świadomości społecznej, zwłaszcza w kontekście ekologii, wymaga szeroko pojętej wiedzy i edukacji, zarówno formalnej, jak i nieformalnej. Media, zwłaszcza Internet, odgrywają istotną rolę w przekazywaniu informacji i kształtowaniu świadomości społecznej. Cel edukacji ekologicznej to kształtowanie kultury społeczeństwa i świadomości odpowiedzialności za środowisko.

Powstawanie świadomości społecznej

Dzięki znakom, symbolom oraz wspólnej konwencji i ogólnie rzecz biorąc dzięki językowi ludzie formułują idee, poglądy, przekonania. Te z kolei poprzez udostępnienie ich dla innych ludzi, późniejsze powszechne zaakceptowanie i poważanie stają się schematami myślenia całej zbiorowości i tworzą świadomość grupową, społeczną. Badając, analizując dane zjawisko czy podmiot, ludzie formułują sądy, twierdzenia, złożone modele i teorie. Odbywa się to w sferze teoretycznej, jest to domena nauki. Gdy zaś przeniesie się to na sferę praktyczną, zastosowanie przez ludzi w działaniu, gdy nauka oddziałuje na rzeczywistość społeczną to mamy do czynienia ze świadomością społeczną. Jest to niejako narzędzie oddziaływania nauki na praktykę. (L. J. Krzyżanowski 1999, s. 284) W zależności od skali, wielkości danej zbiorowości można mówić o świadomości globalnej, narodowej czy regionalnej, a także klasowej, za Marksem, czy też świadomości danej grupy zawodowej, hobbystycznej.

Odmiany świadomości społecznej

Świadomość społeczną przybiera różne przejawy i formy (P. Sztompka 2002, s. 295):

• myślenie potoczne (zdroworozsądkowe), czyli powszechne w danej zbiorowości intuicyjne, niejako wewnętrzne przeświadczenia; często są pochopne lub jednostronne oraz nierzadko nie da się ich sprawdzić, zweryfikować,
• sfera sacrum, czyli idee i wyobrażenia o świecie ponadnaturalnym, sprawach ostatecznych, życie po śmierci; w jej skład wchodzą m.in. mity, magia i religie, które opierają się na akcie wiary,
• ideologie, czyli systemy idei, które służą wspieraniu, uzasadnianiu i legitymizacji pewnych interesów grupowych lub utwierdzają grupową tożsamość,
• opinia publiczna, czyli całość poglądów na sprawy wspólne dla danej zbiorowości, np. ekonomiczne, polityczne, społeczne, kształtowana za pomocą mediów: prasy, telewizji, internetu,
• wiedza naukowa, czyli poglądy oraz przekonania, które mogą być zweryfikowane, uznane za prawdę lub fałsz poprzez zastosowanie badań naukowych,
• twórczość artystyczna (sztuka, literatura, muzyka), czyli wytwory uzewnętrzniające ludzkie przeżycia estetyczne i emocjonalne tworzone z zamysłem dla odbiorców, a nie tylko dla samego siebie.

Patologie świadomości społecznej

W dużych zbiorowościach można wyróżnić 3 typy zniekształceń świadomości społecznej, skądinąd powiązanych ze sobą

• stereotypy - czyli uproszczone i jednostronne oraz na ogół przesadzone obrazy danego zjawiska, osoby, tu: zbiorowości, traktujące podmiot którego dotyczą w sposób jednakowy, niezróżnicowany,
• przesądy - negatywnie nacechowane stereotypy, formułowane wobec obcych zbiorowości,
• szowinizm grupowy - towarzyszące stereotypom i przesądom przeciwne poglądy na temat zbiorowości, w której uczestniczy osoba formułująca osąd, przesadnie pozytywne.

W mniejszych grupach można dostrzec myślenie grupowe (P. Sztompka 2002, s. 305) Jest to utrata przez grupę poczucia obiektywnej rzeczywistości wskutek izolacji od otoczenia i zamknięcia się. Składają się na nie: poczucie siły i bezkarności, lekceważenie potencjalnych i realnych zagrożeń, wiara w swoją wyższość, dewaluowanie obcych grup i ich przywódców, nacisk na lojalność wewnątrz grupy, autocenzura i pojawienie się lidera wśród cenzorów oraz wytworzenie się pełnej jednomyślności wskutek braku odmiennych niż obowiązująca opinii. Myślenie grupowe prowadzi do coraz głębszej izolacji grupy, zafałszowania zewnętrznego otoczenia i nieadekwatnej oceny siebie i własnych możliwości, co powoduje działania przynoszące klęskę.

Rola świadomości społecznej w zarządzaniu

Według L. Krzyżanowskiego nauki o kierowaniu i zarządzaniu organizacjami powinny kształtować świadomość grupową zarządzających i zarządzanych poprzez dostarczenie teorii, koncepcji i wzorców dających się zastosować w rozwiązywaniu praktycznych problemów świata ekonomii i zarządzania. Nauki te powinny skutecznie zastępować zdroworozsądkowe pojęcia i wyobrażenia, oferując w zamian wiedzę poznawczo ugruntowaną i godziwą. (L. J. Krzyżanowski 1999, s. 291-292)

Kształtowanie świadomości społecznej, a ekologia

Kształtowanie świadomości społecznej można pokazać na przykładzie rozpowszechniania wiedzy o ekologii. Za podstawowy element kształtowania nowej świadomości społecznej stanowiącej integralną część zrównoważonego rozwoju (świadomość społeczną poszerzamy o świadomość ekologiczną) można uznać szeroko pojętą wiedzę. Zdobywanie jej, przetwarzanie i wykorzystywanie w różnych przedsięwzięciach stanowi podstawę działań racjonalnego podmiotu. Jeśli myślimy o kształceniu na rzecz zrównoważonego rozwoju musimy pamiętać o konieczności edukacji nie tylko dzieci i młodzieży lecz również osób dorosłych. Edukacja w tym zakresie powinna być przeprowadzona przez odpowiednio przygotowane grupy edukatorów oraz zawierać się w dobrze przemyślanym systemie, który obejmuje współpracę ze szkołami i organizacjami pozarządowymi. Należy pamiętać, że edukacja ekologiczna może spełniać swoje zadania, do których została powołana, jedynie wówczas, gdy będzie ona obejmować każdy zakres oraz wszystkie poziomy edukacji formalnej i nieformalnej. Edukacja ta powinna mieć przede wszystkim charakter interdyscyplinarny, a co ważniejsze międzygeneracyjny (A. Hłobił, 2010, s. 87).

W krajach Unii Europejskiej nie stosuje się jedynie edukacji formalnej (integruje ona różne dziedziny wiedzy, aby pomóc w rozumieniu idei zrównoważonego rozwoju), ale również sięga się po edukację nieformalną. Celem edukacji nieformalnej jest wspieranie, inicjowanie a nawet prowadzenie ciekawych efektywnych i atrakcyjnych akcji edukacyjnych, które zachęcają społeczeństwo do bliższego zapoznania się i stosowania w życiu codziennym zachowań ekologicznych. Wspomniane akcje służą również rozpowszechnieniu poparcia społeczeństwa dla budowy nowych systemów gospodarki odpadami komunalnymi (społeczeństwo sprzeciwia się temu głównie ze względu na spalanie odpadów). Aby dotrzeć do zróżnicowanych grup wiekowych, zawodowych i społecznych, w edukacji pozaszkolnej stosuje się wszystkie dostępne metody oraz formy mające na celu wywołać trwałe zmiany zachowań. Natomiast w edukacji nieformalnej najbardziej efektywne jest stosowanie kompleksowych szkoleń edukacyjnych. Ich programy oparte są na takich formach edukacji, jak:

• kampanie outdoor
• imprezy plenerowe
• seminaria
• konferencje

Jako główny kanał przez który przekazywane są informacje można uznać media, a w tym Internet, który odgrywa ogromną rolę w dobie społeczeństwa informacyjnego. Wszelka edukacja dotycząca zrównoważonego rozwoju oraz ochrony środowiska ma na celu kształtowanie kultury społeczeństwa i rozwijanie świadomości odpowiedzialności za działania, które podejmujemy, a które dotyczą środowiska (M. Pawul, W. Sobczyk, 2011, s. 148-149).

Inne nazwy

Inne określenie świadomości społecznej to kultura idealna (P. Sztompka 2002, s. 288), wyidealizowany, ideowy aspekt kultury.

Świadomość społeczna — artykuły polecane

Technokracja — Metafora organizacji — Socjalizacja — Action learning — Relatywizm kulturowy — Filantropia — Inżynieria społeczna — Kapitał społeczny — Psychologia społeczna

Bibliografia

• Burchard-Dziubińska M., Rzeńca A., Drzazga D. (2015), Zrównoważony rozwój - naturalny rozwój, Ekonomia i środowisko, nr 3
• Hłobił A. (2010), Teoria i praktyka edukacji ekologicznej na rzecz zrównoważonego rozwoju, Problemy ekorozwoju, nr 5
• Krzyżanowski L. (1999), O podstawach kierowania organizacji inaczej, PWN, Warszawa
• Pawul M., Sobczyk W. (2011), Edukacja ekologiczna w zakresie gospodarki odpadami jako narzędzie realizacji zrównoważonego rozwoju, Problemy ekorozwoju, nr 5
• Sztompka P. (2012), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków

Autor: Bartosz Baran; Krzysztof Lewandowski