Kapitał społeczny

Kapitał społeczny to wiedza, która jest osadzona w relacjach i stosunkach społecznych. Wiąże się on z zaufaniem członków organizacji do siebie, normami i wartościami. Można mówić o różnych wymiarach tego kapitału - społecznym, ekonomicznym i kulturowym. Na kapitał społeczny składają się m.in. jakość stosunków międzyludzkich, relacje, stosunki, efekt synergii. Można powiedzieć, że jest on kapitałem ludzkim wzbogaconym o relacje i współpracę (kapitał ludzki jest statyczny; daje potencjalne korzyści, zaś społeczny - dynamiczny; daje faktyczne korzyści).

Kształtowanie kapitału społecznego wymaga doskonalenia jakości stosunków międzyludzkich, umiejętności współpracy, norm, klimatu organizacyjnego i zaufania. Podstawą do budowy kapitału jest struktura organizacyjna z jasno wskazanymi zadaniami, uprawnieniami i odpowiedzialnością.

TL;DR

Kapitał społeczny to wiedza osadzona w relacjach społecznych. Składa się m.in. z jakości stosunków międzyludzkich i zaufania. Istnieją różne koncepcje i interpretacje kapitału społecznego. Może być mierzony za pomocą wskaźników empirycznych. Wyróżnia się różne typy kapitału społecznego, takie jak kapitał wiążący, pomostowy i podległościowy.

Koncepcje i interpretacje kapitału społecznego

Badacze za osobę, która wprowadziła do użytku pojęcie "kapitału społecznego", uznają Lydę J. Hanifan, która w 1916 roku podkreślała znaczenie sąsiedzkiej współpracy na terenach wiejskich oraz wspólnego zaangażowania w działalność szkół w celu odniesienia przez nie sukcesu. Jej badania kontekstu społecznego amerykańskiej edukacji zawierały elementy obecnych dyskusji dotyczących tej materii. Pojęcie zaczęło się jednak pojawiać w literaturze dopiero w II połowie XX wieku w kontekście badań życia socjologicznego miast. Kolejnymi autorami, którzy mieli największy wpływ na kształtowanie koncepcji kapitału społecznego, byli Pierre Bourdieu (strukturalizm konstruktywistyczny), James Coleman (indywidualizm), Robert Putnam (funkcjonalizm) i Francis Fukuyama (pragmatyzm).

1. Pierre Bourdieu definiuje kapitał społeczny jako "zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu, lub (...) z członkostwem w grupie, która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw wiarygodności (...)" (M. Adamczyk 2013, s. 16). Jednostka, przez udział w takich sieciach, miała zyskiwać dostęp do kapitału posiadanego przez ogół powiązanych zaufaniem. Sukces jednostki, w tym rozumieniu, to wypadkowa własnej determinacji oraz dóbr i kontaktów posiadanych przez przynależność do odpowiedniej grupy. Warto zaznaczyć że Bourdieu, w odróżnieniu od pozostałych badaczy, traktuje kapitał społeczny jako zasób jednostki, a nie zbiorowości, a kapitał społeczny grupy określa jako sumę zasobów jej członków.
2. James Coleman, w swojej teorii kapitału społecznego, łączy perspektywę socjologiczną (jednostka jako element relacji społecznych) i ekonomiczną (jednostka dąży do uzyskania własnych korzyści). Definiuje go jako zdolność ludzi do współpracy między sobą zarówno w obrębie grupy, jak i organizacji, co ma na celu realizację wspólnych interesów i ułatwia wspólne działanie, podnosząc jego efektywność. Wszystko to odbywa się w ramach struktury społecznej, w ramach której racjonalnie działający aktorzy podejmują działania zgodne z panującymi normami, zasadami i obowiązkami, mając wobec siebie wzajemne oczekiwania i zobowiązania (również do pomocy innym), oraz tworząc przepływ informacji. Ważną rolę w procesie tworzenia kapitału społecznego odgrywa rodzina.
3. Robert Putnam rozwija koncepcję J. Colemana, mając jednocześnie na uwadze myśl Alexisa de Tocquevillea i łącząc teorię racjonalnego wyboru z teorią kultury. Według Putnama, na kapitał społeczny składają się trzy główne elementy: zaufanie (ułatwiające międzyludzką współpracę i wspomagające koordynację działań), normy wzajemności ("dawać i brać", rozwiązywanie dylematów) a także sieci obywatelskiego zaangażowania (rodzące społeczne zaufanie i wspomnianą normę wzajemności). Głównym pytaniem stawianym przez autora jest dylemat, czy kapitał społeczny może prowadzić do rozwiązywania problemów życia społecznego, i ewentualnie w jaki sposób.
4. Francis Fukuyama w swojej pracy "Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu" wyszedł poza obszar nakreślony przez J. Colemana, poświęcając uwagę związkom kapitału społecznego z działalnością gospodarczą, społeczną i polityczną. Ponadto, wziął pod uwagę również wpływ odmiennych kultur oraz tradycji na formy aktywności gospodarczej. W związku z tym, sensem jego definicji kapitału społecznego są nieformalne wartości i normy etyczne, wspólne dla członków danej grupy, które umożliwiają wzajemne współdziałanie. Kluczem umożliwiającym zwiększenie wydajności funkcjonowania grupy jest (stopniowo wzrastające) wzajemne zaufanie. Zdaniem Fukuyamy, kapitał społeczny jest tworzony już od poziomu rodziny, przez grupy społeczne po instytucje, przy współudziale tradycji, kultury, historii, religii, zwyczajów, a także działań rynkowych.

Analizując kolejne sposoby ujęcia kapitału społecznego, można zauważyć różnorodność i pewną hierarchię w podejściu: od skali mikro (Bourdieu), przez mezo (Coleman) po makro (Putnam, Fukuyama) (K. Sierocińska 2013, s. 72).

Typy kapitału społecznego

Robert Putnam, na zaawansowanym etapie badań nad kapitałem społecznym, wprowadził rozróżnienie na kapitał wiążący i pomostowy. Według niego, mogło mieć to istotny wpływ na fakt, jaki kapitał społeczny powstanie w danym środowisku i jakie wywoła to konsekwencje.

Główne typy kapitału społecznego:

• Kapitał wiążący (bonding social capital) - cechuje się zamkniętymi stosunkami międzyludzkimi, jest charakterystyczny dla mocnych więzi społecznych (rodzina, grupa etniczna) lub grupy ekskluzywnych, gdzie trzeba spełniać określone kryteria.
• Kapitał pomostowy (bridging social capital) - odznacza się większym dystansem w stosunkach międzyludzkich, występuje w przypadku więzi słabszych, lecz przecinających się (np. znajomości, związki biznesowe).
• Kapitał podległościowy (linking social capital) - obejmuje relacje pomiędzy ludźmi posiadającymi władzę na różnych jej poziomach (relacje pionowe).

Analizując charakter więzi społecznych, można też wyróżnić następujące typy kapitału społecznego (M. Adamczak 2013, s. 139):

• thin - w przypadku sporadycznych kontaktów,
• thick - w przypadku zażyłych relacji,
• inward - w grupach ekskluzywnych, przy orientacji na realizację dobra wspólnego,
• otward-looking - w przypadku orientacji grupy na realizację dobra wspólnego.

Pomiar kapitału społecznego

Poziom kapitału społecznego można mierzyć za pomocą obiektywnych wskaźników empirycznych. Robert Putnam skonstruował Social Capital Index, na który składa się 14 wskaźników podzielonych na pięć głównych sekcji.

1. Życie społeczne:
   1. Liczba organizacji non-profit na 1000 mieszkańców,
   2. Występowanie w roli przedstawiciela jakiegoś stowarzyszenia lub organizacji w ostatnim roku,
   3. Bycie członkiem zarządu jakiejś lokalnej organizacji w ostatnim roku,
   4. Przeciętna liczba obecności na zebraniach stowarzyszenia w ostatnim roku,
   5. Przeciętna liczba grup, których jest się członkiem.
2. Zaangażowanie w sprawy publiczne:
   1. Udział w wyborach prezydenckich
   2. Obecność w ostatnim roku na jakimś publicznym zebraniu w mieście lub szkole.
3. Wolontariat:
   1. Liczba obywatelskich i społecznych organizacji na 1000 mieszkańców,
   2. Przeciętna liczba razy podejmowania pracy na rzecz wspólnoty, środowiska w ostatnim roku,
   3. Przeciętna liczba razy bycia wolontariuszem w ostatnim roku,
4. Nieformalne zaangażowanie społeczne:
   1. Zgoda ze stwierdzeniem: spędzam dużo czasu, odwiedzając przyjaciół,
   2. Przeciętna liczba razy podejmowania gości w ostatnim roku.
5. Mierniki zaufania:
   1. Zgoda ze stwierdzeniem: większości ludzi można ufać,
   2. Zgoda ze stwierdzeniem: większość ludzi jest uczciwych.

Powstało też wiele podobnych metod badania kapitału społecznego, jedne z bardziej znanych (dotyczące szczególnie grup ekskluzywnych) opracowali m.in. Jean-Marc Callois i Fabio Sabatini.

Kapitał społeczny — artykuły polecane

Socjalizacja — Społeczność lokalna — Dynamika grupowa — Merytokracja — Egalitaryzm — Samoorganizacja — Etyka biznesu — Quanxi — Ekonomia społeczna

Bibliografia

• Adamczyk M. (2013), Wprowadzenie do teorii kapitału społecznego, Wydawnictwo KUL, Lublin
• Bugdol M. (2006), Wartości organizacyjne: szkice z teorii organizacji i zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
• Czapiński J. (2008), Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny. Polski paradoks, "Zarządzanie Publiczne" nr 2(4)/2008
• Klimowicz M., Bokajło W. (red.) (2010), Kapitał społeczny - interpretacje, impresje, operacjonalizacja, CeDeWu, Warszawa
• Sierocińska K. (2011), Kapitał społeczny. Definiowanie, pomiar i typy, Studia ekonomiczne nr 1 (LXVIII)
• Sztumski J. (2013), Systemowa analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Śląsk, Katowice

Autor: Maciej Kubit