Związki zawodowe

Związki zawodowe, to dobrowolne i samorządowe organizacje ludzi pracy, których celem jest reprezentowanie i obrona praw pracowników, ich interesów zawodowych i socjalnych, regulowanie stosunków między pracodawcami i pracownikami. Wielkość organizacji związkowych nie jest jednoznacznie określona. Występują związki bardzo liczne, zrzeszające tysiące pracowników, jak również dużo mniejsze, liczące kilkadziesiąt osób. Związki zawodowe reprezentują różne typy pracowników. Ustawodawca wprowadzając regulacje dotyczące tworzenia zgrupowań pracowników miał na celu zmniejszenie dysproporcji występujących między słabszą stroną, czyli pracownikami a mocną stroną- pracodawcą. Najważniejszą przyczyną wstępowania pracowników do związków jest chęć poprawy ich warunków pracy oraz chęć wywierania wpływu na środowisko pracy w jakim się znajdują. W zakładach pracy działają zazwyczaj zakładowe organizacje związkowe. Reprezentują je zarządy, zarówno wobec pracodawców jak i pracowników. Najważniejszą przyczyną wstępowania pracowników do związków jest chęć poprawy ich warunków pracy oraz chęć wywierania wpływu na środowisko pracy, w jakim się znajdują. (E. Tomaszewska 2015, s. 124-125; W. Kotowski, B. Kurzępa 2015, s. 13-14)

TL;DR

Związki zawodowe to organizacje reprezentujące prawa i interesy pracowników. Mają one dobrowolny charakter i działają na zasadzie samorządności. Pracownicy mogą tworzyć związki zawodowe w celu poprawy warunków pracy i wywierania wpływu na środowisko pracy. Tworzenie związku wymaga zebrania grupy co najmniej 10 pracowników, a ochrona stosunku pracy rozpoczyna się po rejestracji związku. Związki zawodowe mają prawo do zajmowania stanowiska w sprawach pracowniczych oraz do kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy.

Regulacje prawne

Związkiem zawodowym w myśl normy z art. 1 ust.1 ustawy z dnia 23 maja 1991 roku o związkach zawodowych, nazywamy dobrowolną i samorządną organizację ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Przepisy tej ustawy, oprócz faktu odwołania się do ważnej funkcji związku - który daje poczucie większej siły przeciwstawienia się pracodawcy, kładą nacisk na kilka podstawowych cech, bez których związek nie mógłby istnieć:

Dobrowolność - która jest przejawem podstawowej zasady, czyli wolności zrzeszania się. Wyrazem tej wolności jest prawo organizowania się bez niczyjej uprzedniej zgody.

Zakaz dyskryminowania - (art. 3 ustawy) Nikt nie może ponosić ujemnych następstw z powodu przynależności do związku zawodowego lub pozostawania poza nim albo wykonywania funkcji związkowej.

Niezależność związku - w statutową działalność związku nie może ingerować ani pracodawca, ani organy administracji państwowej czy samorządu terytorialnego, ani inne organizacje, np. partie polityczne.

Samorządność - wskazana w definicji związku rozumiana jest jako prawo do swobodnego określania przez związek - w statucie i uchwałach władz - swojej działalności, struktury organizacyjnej, zasad nabywania członkostwa i sprawowania funkcji związkowych (U. Jackowiak 1999, s. 50; W. Kotowski, B. Kurzępa 2015, s. 13-14, Rozdział 1, Art. 1 Ustawy o związkach zawodowych Dz. U. 1991 Nr 55 poz. 234)

Tworzenie i rozwiązywanie związku zawodowego przez pracowników

Związki zawodowe mogą tworzyć, jak i wstępować do nich wszyscy pracownicy, niezależnie od podstawy ich wynagrodzenia i wymiaru zatrudnienia. W celu założenia związku zawodowego musi się zebrać grupa co najmniej 10 pracowników uprawnionych do stworzenia organizacji związkowej. Związek zawodowy jest tworzony na mocy uchwały. Następnie na mocy uchwały osoby, które ją podjęły tworzą statut związku oraz wybierają komitet założycielski liczący od 3 do 7 osób. Statut związku zawodowego określa m.in.:

• dane identyfikujące związek w obrocie prawnym, czyli nazwa związku, siedziba, terytorialny i podmiotowy zakres działania,
• cele i zadania związku oraz sposoby ich realizacji,
• strukturę związku,
• sposoby reprezentowania związku, zwłaszcza osoby posiadające upoważnienie do zaciągania zobowiązań majątkowych w imieniu związku,
• zasady funkcjonowania związku, zwłaszcza zasady dotyczące wyboru władz związku oraz okresu ich kadencji,
• źródła finansowania związku oraz sposób określania wysokości składek członkowskich,
• zasady uchwalania zmian w statucie,
• zasady nabywania i utraty członkostwa,
• prawa i obowiązki członków.

Komitet założycielski do momentu rejestracji nowo powstałego związku zawodowego jest organem uprawnionym do reprezentowania tego związku. Od momentu zawiązania komitetu tylko jego członkowie korzystają z ochrony przed rozwiązaniem stosunku pracy. Natomiast ochrona stosunku pracy pracowników wybranych na członków zarządu lub komisji rewizyjnej powstałego związku zawodowego rozpoczyna się w dniu rejestracji związku. Komitet założycielski nowo powstałego związku ma za zadanie dokonać rejestracji związku zawodowego w Krajowym Rejestrze Sądowym w terminie 30 dni od jego zawiązania. Jeśli komitet założycielski tego nie dokona uchwała założycielska traci moc. Związek zawodowy oraz jego jednostki organizacyjne uzyskują osobowość prawną w momencie rejestracji związku. Ustawa nakłada na związek obowiązek zawiadamiania o każdej zmianie statutu związku. Zmiana ta wchodzi w życie z upływem 14 dniu od dnia zawiadomienia, jeżeli właściwy sąd nie zgłosił zastrzeżeń co do jej zgodności z prawem. Dobrowolność zakładania związków zawodowych oznacza również możliwość ich rozwiązywania. Właściwy sąd może na wniosek związku zawodowego lub z urzędu wykreślić go z rejestru. Aby do tego doszło musi zostać spełniona jedna z przesłanek. Jedną z przyczyn wykreślenia związku zawodowego z rejestru jest podjęcie uchwały o rozwiązaniu związku przez upoważniony do tego organ statutowy, w momencie podjęcia tej uchwały sąd wykreśla związek z rejestru. Podobne konsekwencje ma sytuacja gdzie liczba członków w związku utrzymuje się poniżej 10 osób przez okres dłuższy niż 3 miesiące. Trzecią przyczyna, z powodu której może zostać rozwiązany związek jest upadłość lub likwidacja zakładu pracy, w którym dotychczas działał związek. Czwartą możliwością skreślenia związku z rejestru jest naruszenie przepisów ustawy (L. Florek 1996, s. 307; E. Tomaszewska 2015, s. 125-126; K. W. Baran (red) 2015, s. 555-557; Rozdział 2, Art. 12-17 Ustawy o związkach zawodowych Dz. U. 1991 Nr 55 poz. 234)

Przedmiot działalności związkowej

Przedmiotem działalności związkowej jest przede wszystkim szeroko rozumiana ochrona i reprezentacja praw i interesów pracowników. Należy to rozumieć jako dążenie do poprawy warunków pracy i płacy pracowników. Ustawa dość szeroko i różnorodnie określa rodzaje praw i interesów mogących być przedmiotem działalności związków, np.:

• zajmowanie stanowiska wobec pracodawcy zarówno w indywidualnych jak i w zbiorowych sprawach pracowniczych w zakresie uregulowanym przez przepisy prawa pracy,
• kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy, w szczególności zasad higieny i bezpieczeństwa pracy,
• kierowanie działalnością społecznej [inspekcja pracy|inspekcji pracy]] i współdziałanie z Państwową Inspekcją Pracy,
• zajmowanie się warunkami życia emerytów i rencistów (E. Tomaszewska 2015, s. 126-129)

Uprawnienia związku zawodowego

Aby związek zawodowy mógł sprawnie działać prawo przyznaje mu szereg określonych uprawnień. Zawarte są one m.in. w ustawie o związkach zawodowych jak też w innych aktach, np. w Kodeksie pracy. Do najważniejszych uprawnień zawiązków zawodowych zalicza się m.in.:

• prawo do ustalania rozkładu czasu pracy, planu urlopów,
• prawo do prowadzenia rokowań zbiorowych i zawierania układów zbiorowych,
• prawo do prowadzenia legalnych strajków, na mocy ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych,
• prawo do współdziałania z pracodawcą przy tworzeniu aktów wewnątrz zakładowych, tj. regulamin pracy, regulamin wynagrodzeń,
• prawo kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy i przepisów i zasad BHP,
• prawo do prowadzenia działalności gospodarczej,
• prawo reprezentowania interesów pracowniczych na arenie międzynarodowej,
• wspieranie indywidualnych praw pracownika, a zwłaszcza trwałości stosunku pracy,
• prawo do opiniowania założeń i projektów aktów prawnych w zakresie objętym zadaniami związków zawodowych oraz założeń projektu budżetu państwa i projektu ustawy budżetowej,
• prawo do tworzenia ogólnokrajowych zrzeszeń (federacji) związków zawodowych (art. 11) oraz prawo związku ogólnokrajowego do utworzenia ogólnokrajowej organizacji międzyzwiązkowej (konfederacji). (E. Tomaszewska 2015, s. 129-130; Rozdział 3, Art. 19-24 Ustawy o związkach zawodowych Dz. U. 1991 Nr 55 poz. 234)

Funkcje związków zawodowych

Można wyróżnić trzy podstawowe funkcje związków zawodowych:

• funkcja ochrona,
• funkcja kontrolna,
• funkcja reprezentacyjna.

Funkcje te są ze sobą powiązane, stąd też związek zawodowy podejmując działania w środowisku pracy, najczęściej realizuje co najmniej dwie z nich.

Funkcja ochronna związków zawodowych

Ochronna funkcja związków zawodowych związana jest z obroną praw i interesów zawodowych pracowników. Związki zawodowe bronią praw, interesów i godności pracowników oraz innych osób, zarówno zbiorowych jak i indywidualnych. Zakres tej ochrony odnosi się także do współuczestnictwa związków zawodowych w tworzeniu korzystnych warunków pracy, bytu i wypoczynku pracowników oraz ich rodzin.

Funkcja kontrolna związków zawodowych

Kontrolna funkcja związków zawodowych przejawia się w nadzorowaniu działalności pracodawców i organów administracji publicznej w zakresie przestrzegania praw i interesów ludzi pracy. Funkcja ta związana jest z przestrzeganiem prawa pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Innym przejawem tej funkcji jest uprawnienie zakładowej organizacji związkowej do wystąpienia do pracodawcy z wnioskiem o przeprowadzenie odpowiednich badań, w razie wystąpienia podejrzenia, że na terenie zakładu występuje zagrożenie dla życia bądź zdrowia pracowników. Związki zawodowe pełnią również funkcję kontrolą w odniesieniu do decyzji pracodawców dotyczących indywidualnych spraw pracowników, kwestii związanych ze zmianą lub rozwiązaniem stosunku pracy. Jednak z racji tego, że związki zawodowe nie mają uprawień władczych, mogą jedynie podejmować działania interwencyjne. W związku z tym przy stwierdzeniu przez związek uchybień dotyczących postępowania pracodawcy, związek może wystąpić do odpowiedniego podmiotu z żądaniem usunięcia tych uchybień.

Funkcja reprezentacyjna związku zawodowego

Reprezentacyjna funkcja związku zawodowego związana jest z pełnieniem roli przedstawiciela praw i interesów ludzi pracy. Dotyczy ona zarówno spraw indywidualnych jak i zbiorowych. Reprezentacja w sprawach indywidualnych dotyczy wyłącznie praw i interesów swoich członków. Jednak w wyjątkowych przypadkach może dotoczyć reprezentacji niezrzeszonego pracownika, na jego wniosek w celu jego obrony przed pracodawcą. Natomiast w zakresie praw i interesów zbiorowych związki zawodowe reprezentują wszystkich pracowników, niezależnie od ich przynależności do związku zawodowego (K.W. Baran 2015, s. 558-561; ; Rozdział 1, Art. 7 Ustawy o związkach zawodowych Dz. U. 1991 Nr 55 poz. 234)

Wpływ związków zawodowych na organizację

Często pojawiają się problemy związane z kontaktami kadry kierowniczej i pracowników. Główną tego przyczyną są złożone systemy zarządzania. Pracownicy przystępują do związków, gdyż chcą się łączyć w sposób bardziej formalny. W sprzyjającym warunkach pracy, gdzie występuje doskonały kontakt między pracodawcami a pracownikami, problemy takie pojawiają się niezmiernie rzadko i pracownicy nie będą wstępować do związków zawodowych.

Istnienie związków zawodowych działających w zakładach ma bardzo duży wpływ na sposób prowadzenia interesów przez jej właściciela, m.in.:

• decyzje podejmowane przez kierownictwo, powinny być skonsultowane ze związkami,
• obecność związków ogranicza swobodę kierowania zakładem,
• brak możliwości bezpośredniego ustalania z pracownikami ich warunków zatrudnienia,
• pracodawca nie ma również swobody w uznaniowym przyznawaniu podwyżek członkom swojej załogi,
• negocjacje ze związkami są dużo bardziej czasochłonne i wymagają od pracodawcy większego doświadczenia.

Konsekwencje braku istnienia związków zawodowych:

• utrata lepszego porozumienia z pracownikami,
• brak możliwości negocjowania z jedną grupą partnerów.

Istnienie jednego związku ma tę zaletę, że kierownictwo nie jest zmuszone do prowadzenia kilku rund negocjacji. Stosunki z kilkoma związkami zawodowymi zabiera więcej czasu, lecz siła poszczególnych organizacji jest dużo mniejsza. Obecna sytuacja na rynku pracy mówi, że większość pracodawców nie jest zadowolona z istnienia związków zawodowych w ich zakładzie pracy. Jest to często wynikiem braku wiedzy z zakresu współpracy z organizacją, tak aby interesy obu stron były zachowane. W wielu przypadkach pracodawcy popełniają błąd przy współpracy z osobami należącymi do związku, który polega na dyskryminacji tych osób. Jest to zachowanie niezgodne z przepisami ustawy o związkach zawodowych, która mówi o tym, że nikt nie może ponosić negatywnych konsekwencji w związku z przynależnością do związku zawodowego, pozostawania poza nim lub pełnienia funkcji związkowej. Dyskryminacja osób należących do związków zawodowych powoduje naruszenie wolności związkowej (E. Tomaszewska 2015, s. 124-125, ; Rozdział 1, Art. 4 Ustawy o związkach zawodowych Dz. U. 1991 Nr 55 poz. 234)

Closed shop to porozumienie zawarte pomiędzy pracodawcą i związkami, że wszyscy pracownicy muszą być członkami określonego związku. Tego rodzaju rozwiązanie jest w Polsce prawnie niedozwolone. Osoby, które nie chcą należeć do żadnego związku nie mogą być zmuszone do przynależności, jak również nie można na nich wywierać presji zwolnienia z pracy.

Związki zawodowe — artykuły polecane

Układy zbiorowe pracy — Rola związków zawodowych w firmie — Układ zbiorowy pracy — Prawo administracyjne — Źródła powstawania stosunku pracy — Stowarzyszenie — Starostwo powiatowe — Prezes zarządu — Zasada kolegialności

Bibliografia

• Armstrong M. (2011), Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wolters Kluwer, Warszawa
• Baran K. (red.), (2015), Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Wolters Kluwer, Warszawa
• Florek L., Zieliński T. (2004), Prawo pracy, C.H. Beck, Warszawa
• Jackowiak U., Uziak W., Wypych-Żywicka A. (2012), Prawo Pracy. Podręcznik dla studentów prawa, Wolters Kluwer, Warszawa
• Kotowski W., Kurzęba B. (2015), Związki zawodowe Komentarz do ustawy o związkach zawodowych, Difin, Warszawa
• Lanz K. (1998), Zatrudnienie i zarządzanie personelem, PWN, Warszawa
• Śmietański R. (2013), Związki zawodowe jako podmiot realizujący cele i zadania polityki społecznej. Wybrane zagadnienia: działalność socjalna i edukacyjna, Wrocławskie Studia Politologiczne, nr 15
• Tomaszewska E. (2015), Prawo pracy dla menedżerów, Difin, Warszawa
• Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych. Dz.U. 1991 nr 55 poz. 234
• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141

Autor: Marcin Karolczyk, Kamil Czerwonka, Anna Grajny

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.